Ghe thuyền với hoạt động thương mại ở Hội An xưa

      Cứ 100km² diện tích đất liền thì Việt Nam có 1km bờ biển, gấp 6 lần tỷ lệ trung bình của thế giới là 600km²/1km bờ biển. Việt Nam có tới 4.000 đảo lớn nhỏ, đáng chú ý là hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa ở giữa biển Đông. Do đó, cuộc sống của người Việt Nam gắn bó chặt chẽ với sông nước và biển cả, dần dần hình thành nên truyền thống văn hóa mang đậm chất sông nước. Trong đó, sự đi lại, kết nối giao thương không thể không có phương tiện ghe thuyền. Dòng sông bến nước, bãi bờ sông/biển, bến cảng và con thuyền đã trở nên là hình tượng mang đậm chất thơ, câu chuyện trữ tình, thơ mộng của cuộc sống thôn quê, bãi chài. Chiếc thuyền đã trở thành đề tài nghệ thuật khắc họa trên mặt trống đồng cổ xưa với hàng trăm tiêu bản khác nhau. Giao thông thủy bằng phương tiện ghe thuyền đã chiếm ưu thế đáng kể trong đời sống sinh hoạt của người Việt xưa và không ngừng phát triển qua từng thời kỳ lịch sử[1]. Hội An - Xứ Quảng xưa kia, là một thương cảng thuyền buồm quốc tế nổi tiếng, trong đó phải nói đến vai trò quan trọng, quyết định của ghe thuyền đối với hoạt thương mại.
        Bởi Hội An, nằm trong vùng xứ Quảng ở vào trung độ đất nước, tựa lưng vào dãy Trường Sơn trùng điệp ở phía Tây và ngoảnh mặt ra biển Đông, rất gần với đường hàng hải quốc tế từ Nam Á đi lên phía Bắc, hay ngược lại. Môi trường sông nước, biển đảo vùng Hội An - Quảng Nam với hệ thống sông ngòi khá dày đặc, hơn 120km bờ biển, có hai cửa biển lớn (Cửa Đại và Cửa Hàn) và quần đảo Cù Lao Chàm, quần đảo Hoàng Sa... đã có sự tác động lớn đến sinh hoạt kinh tế, văn hóa và đời sống của cư dân địa phương. Từ những điều kiện thuận lợi, nơi đây ngay từ thời Chămpa vùng này đã có quan hệ giao lưu bằng đường biển. Người dân Hội An - Xứ Quảng đã gắn bó với ghe thuyền, sử dụng ghe thuyền trở thành một phương tiện giao thông, giao lưu quyết định cho sự hình thành một cảng thị thuyền buồm quốc tế nổi tiếng suốt nhiều thế kỷ (từ thế kỷ XVI đến đầu thế kỷ XX). Trong lịch sử, đề cập đến giao thông đường thủy, hơn nữa nói đến buôn bán, thương mại không thể không nói đến ghe thuyền. Khi cư dân Đại Việt đến định cư tại xứ Quảng, họ đã sớm tiếp thu kỹ thuật đóng ghe thuyền rất thiện nghệ của người Chăm để tạo nên chiếc ghe bầu nổi tiếng. Ghe bầu xứ Quảng trong nhiều thế kỷ được đánh giá “là sản phẩm đặc sắc của nghề biển Việt Nam”. Cùng với nó là một tầng lớp thương nhân chuyên thực hiện những chuyến đi buôn đường biển Bắc - Nam, có khi sang tận Nam Vang, Xiêm La, Miến Điện, Singapore, Hồng Kông... thường được gọi là “các lái”[2]. Đối với người dân xứ Quảng, nói đến ghe thuyền là phải nói đến ghe bầu. Hình ảnh chiếc ghe bầu đã được khắc họa trong ca dao, trong Vè các lái (Vè thủy trình, dài 176 câu)... và nguồn gốc của nó còn được ghi lại trong Bách khoa từ điển Mỹ, từ điển Larousse Pháp, ở tập Thanh thư về tàu thuyền cận duyên miền Nam Việt Nam[3]. Ghe bầu, nổi lên là một loại phương tiện đi biển vững chắc, tối ưu hơn hẳn, vừa chở được nhiều hàng hóa so với nhiều loại ghe thuyền dân gian truyền thống ở Việt Nam. Thực ra, để chuyên chở, vận tải hàng hóa, sản vật, ngoài ghe bầu, còn phải kể đến các loại ghe thuyền khác đi lại trên hệ thống các con sông, ngõ nguồn của xứ Quảng.... Nhờ vào vị trí với hệ thống sông, cửa biển này mà Hội An có điều kiện thông thương với các vùng của xứ Quảng. Từ Hội An ngược theo nguồn Vu Gia/Ô Gia, Thu Bồn có thể đến được các vùng núi, trung du ở phía Tây; theo nguồn Chiên Đàn - sông Trường Giang qua Cửa Kỳ Hà (cửa biển) có thể đến được cả vùng phía Nam của Xứ Quảng; theo sông Đế Võng có thể vươn lên phía Bắc nối thông với Cửa Hàn - Đà Nẵng. Hơn nữa, từ Cửa Đại theo những cánh buồm/ghe thuyền ra biển Đông có thể lan tỏa, giao lưu với cả nước và cả thế giới Đông - Tây... Theo những con thuyền/cánh buồm hàng hóa, sản vật (nông - lâm - thủy - hải sản…)  từ rừng núi/ trên nguồn xuống biển, từ khắp nơi trong xứ, trong vùng, cả nước và cả thế giới đều đổ về đây. Nhà sử học Lê Quý Đôn lúc bấy giờ phải thốt lên “những thuyền từ Sơn Nam về chỉ mua được một thứ củ nâu, thuyền từ Thuận Hóa thì cũng mua được một thứ hồ tiêu. Còn từ Quảng Nam (Hội An) về thì các món hàng không có món gì là không có… hàng hóa nhiều lắm dù trăm chiếc tàu to chở cùng một lúc vẫn không hết”[4].  Nhiều mô tả cho biết, xưa kia mọi loại tàu thuyền Việt Nam đều có mặt tại cảng Hôi An này, đó là một tập hợp đa dạng muôn màu muôn vẻ đủ loại thuyền biển, thuyền sông, đủ mọi kích cỡ và tải trọng. Từ thuyền mành Trung Hoa, ghe bầu, ghe nang, ghe trường, tới ghe mành[5]. Đến Hội An vào thế kỷ XVII. Thích Đại Sán, một thiền sư Trung Hoa đã mô tả thương cảng Hội An với “cột buồm như rừng tên xúm xít”. Sử quan triều Nguyễn cũng đã ghi nhận về việc buôn bán ở Hội An như sau: “Chợ Hội An, ở xã Hội An về phía Đông huyện Diên Phước tục gọi là Phố Hội An, phía Nam liền sông Cái, trên bờ hai bên phố ngói liên tiếp chừng 2 dặm, bến sông thuyền ghe tấp nập đi lại như mắc cửi; có nhiều khách buôn người Thanh trú ngụ, có 4 bang là Quảng Đông, Phúc Kiến, Hải Nam và Triều Châu, buôn bán hàng hóa phương Bắc, có đình chợ và hội quán, buôn bán tấp nập, làm nơi đô hội lớn xưa nay. Lại ở phía Nam sông là đầm Trà Nhiêu, chỗ thuyền buôn các nước dừng đậu[6]. Còn Nguyễn Tuân cũng đã khắc họa vào đầu thế kỷ XX rằng: “Trên mặt sông thực là một cái rừng cột thuyền buồm, mành ghe chi chít dây lèo buồm, dây thừng…”.

      Trong các thế kỷ XVII - XVIII, ghe bầu là phương tiện chính trong việc chở thóc gạo từ Gia Định ra bán ở Thuận - Quảng và vải vóc, lụa lãnh từ đây vào cung cấp cho vùng đất phương Nam, Lê Quý Đôn ghi lại: “Số binh Thuận Quảng thì Quảng Nam chiếm quá nửa. Xứ Thuận Hóa tô ruộng cũng ít, thường chở thóc ở Quảng Nam để cấp cho quân, có quan coi việc chuyên chở. Dọc theo các cửa biển từ châu Nam Bố Chính đến Gia Định, Đồng Nai, các nhà buôn, các thuyền bản dinh, cai thuộc, cai xã; phàm ai có thuyền tư, ghe tư đều biên vào sổ nhà nước, theo trong lòng thuyền rộng mấy thước mà định lớn nhỏ, phải nộp tiền vận chuyển, rộng 11 thước 9 tấc nộp 9 quan, xuống đến 4 thước 4 quan”[7].
        Vào thời kỳ triều Nguyễn (nhất là vua Minh Mệnh) rất quan tâm đến phát triển ghe thuyền, chính vì thế mà phương tiện ghe thuyền càng có điều kiện phát triển, có rất nhiều ghe thuyền vượt biển xuất phát từ Hội An đi[8]. Đặc biệt đối với một lính thủy, người điều khiển ghe thuyền yêu cầu phải xét người khá kỹ, dựa trên khả năng nắm bắt 5 nội dung[9]. Việc giao lưu buôn bán giữa các vùng miền trong nước và nước ngoài chủ yếu bằng ghe thuyền, luồng buôn bán trên đường biển Bắc - Nam phát triển mạnh, góp phần hình thành nên nhiều bến cảng, trung tâm buôn bán, phố chợ ở ven sông, cận biển. Đã hình thành hẳn một nghề gọi là nghề buôn ghe bầu. Tầng lớp thương gia và đại thương gia này là các lái. Họ là chủ các thuyền buôn tuyến Bắc Nam, có nhiều kinh nghiệm, chi phối nhiều luồng buôn và mặt hàng trên thị trường. Họ cạnh tranh với thương nhân người Hoa bằng mánh khóe và các thủ đoạn nghề nghiệp của họ. Ở vào địa vị ông chủ, các lái buôn thuê mướn người giúp việc, khuân vác, gánh gồng, mối lái, mãi biện, thư ký, hoặc giữ chân sào (thủy thủ). Ở Quảng Nam, trong số các lái không hiếm những người là chủ nhân của vài ba chiếc ghe bầu chuyên buôn bán đường dài ven biển. Tại Hội An đã hình thành nên những làng nghề buôn ghe bầu ở Thanh Châu, Cẩm Phô, Kim Bồng, Sơn Phô,Thanh  Hà... Những năm 1930 - 1940, người ta vẫn thấy từng đoàn ghe bầu từ cửa biển Hội An giong buồm ra khơi để thực hiện những chuyến hải trình dài ngày. Hàng hóa là sản vật tại chỗ như cau, quế, nón, đường, đồ tre nan, gốm, lâm thổ sản, hải sản… và chở về gạo, muối, lá đệm, đồ sứ… Theo tư liệu hồi cố, vào những năm này, các vạn ghe bầu Hội An có hơn 120 chiếc với trọng tải từ 40 đến 100 tấn mỗi ghe, bình quân mỗi năm, đoàn “thuyền bay” này đã chở gần 34 nghìn tấn hàng hóa các loại. Họ đi buôn bán khắp các cảng trong cả nước. Hàng năm, theo gió mùa, những chuyến ghe bầu từ miền ngoài chở dầu chai, cánh kiến và dược liệu vào Nam. các mặt hàng như đường mía, tơ lụa, đồ sành sứ... vào Phan Thiết, rồi mua gạo chở về Hội An. Sản phẩm gốm Thanh Hà xưa kia được đem bán khắp nơi bằng ghe bầu, ra tận Quảng Bình, Quảng Trị, và vào Quảng Ngãi vào các ngày chợ phiên của địa phương[10]. Để có ghe thuyển vận tải, phục vụ hoạt động thương mại, nghề đóng ghe thuyền ở vùng Hội An cũng phát triển khá mạnh mẽ, đông đảo. Phạm vi hành nghề của thợ đóng ghe bầu ở Hội An khá rộng, bao gồm hầu hết các địa phương Đàng Trong và mọt số nơi ở Đàng Ngoài. Phương thức hành nghề chủ yếu là lập thành kíp thợ từ 10 - 20 người đi đóng ghe thuê hoặc lập thành trại ghe cố định. Ở Hội An vào những năm 1920 - 1930, có ba trại đóng ghe bầu và một số trai khác.

      Có thể nói, trong hành trình lịch sử - văn hóa của dân tộc, sông - nước (bao gồm cả biển) không chỉ là bộ phận hợp thành mà còn tạo nên đặc tính văn hóa tiêu biểu trong truyền thống văn hóa. Trên thực tế, ghe thuyền không chỉ là một phương tiện giúp con người lưu thông, vận tải/ vận chuyển hàng hóa, vật dụng... trên sông nước, biển cả, mà với tính năng của nó - ghe thuyền đã trở thành biểu tượng, biểu trưng văn hóa. Hình tượng con thuyền chở linh hồn người chết có ở tất cả các nên văn minh trên thế giới. Đó là biểu tượng của cuộc hành trình, cuộc vượt qua do người sống và người chết thực hiện. Từ khởi nguyên, biển đã là môi trường sống, là bộ phận hợp thành góp phần tạo dựng, định diện bản sắc văn hóa và tư duy của người Việt. Và ở Xứ Quảng khi nói đến ghe bầu thì không thể không nhắc đến Vè Các lái hay Vè Thủy trình, Vè Nhật trình. Các làng chài ven biển Nam Trung Bộ vẫn còn lưu hành những bài vè này với những dị bản khác nhau. Đây thực chất là một bản hải trình đơn giản, do những người làm nghề vận chuyển ghe bầu Bắc Nam sáng tác, đúc kết dưới hình thức vần vè, miêu tả đầy đủ các địa danh với những mũi, hòn, cù lao, rạn đá ngầm hoặc san hô cùng những vũng, núi, bến cảng, cửa sông, phố xá trên đất liền và cả những nơi hiểm trở thường gây tai nạn cho thuyền bè qua lại. Có thể nói, đây là một cẩm nang, một kho tàng tri thức dân gian của dân đi buôn đường biển