Nếp sống văn hóa truyền thống của người Hội An

      Vào thế kỷ XVII, khi Đô thị thương cảng Hội An phát triển thịnh đạt, trong vai trò khác nhau, những người Châu Âu đã đến Hội An và có những nhận xét về con người Hội An, Đàng Trong. Cristophoro Borri trong tác phẩm Xứ Đàng Trong năm 1621 viết: “Tóm lại họ rất xã giao, lịch sự và thân mật đối với chúng ta… người ta đã coi chúng tôi như những người bạn rất thân và như thể người ta đã quen biết chúng tôi từ rất lâu”. Tác giả cũng dùng nhiều từ ngữ mô tả về tính tình của họ: “rất trọng khách”, “rất hiểu biết nhau, đối xử với nhau rất thành thật, rất trong sáng”, “họ có tính quảng đại”, “nhanh nhảu và rộng rãi hay cho”, “rất kính trọng người trên”, “tử tế và có tính tình hòa nhã”…

      Pierre Poive, một nhân viên công ty Ấn Độ thuộc Pháp đến Hội An năm 1749 nhận xét: “Người dân ở đây dũng cảm và cần cù, bản tính giản dị, thẳng thắn tôn trọng sự thật. Họ nghèo và ít học nhưng lịch thiệp đặc biệt đối với người ngoại quốc… Ngoài việc buôn bán giỏi, những người lao động, những người nấu đường và dệt vải, cả những người xây nhà… rất được quan tâm”[1].

      Nhật ký hải trình của thuyền trưởng Rey trên con tàu Henry từ Pháp đến kinh đô Huế vào năm 1819 đã có dịp ghé và trao đổi hàng hóa ở Hội An có những đoạn nhận xét: “Làm quen, gặp nhiều cư dân ở đây khiến chúng tôi xác quyết thêm về nhận định là người dân nơi đây rất dễ chịu và mến khách, một số sĩ quan ở lại nhà dân nhiều ngày, không gặp bất cứ một sự xua đuổi hay phiền nhiễu nào, ngược lại được tiếp đãi thật là thân mật và nồng hậu”. Hay nhận xét về những người buôn bán ở Hội An thì: “Người bình dân xứ này hơn hẳn thành phần tương tự ở Trung Hoa và còn hơn cả người Âu Châu nữa về mặt đạo đức và tốt bụng”[2].

      Ở Hội An, yếu tố làng - xã trong lịch sử có sự chi phối khá đậm nét đến các hoạt động kinh tế - văn hóa - xã hội, ở cả vùng nông thôn và nội thị, dẫn đến sự chi phối, định hình nếp sống của mỗi người theo các chuẩn mực chung của cộng đồng làng - xã. Đó là những tục lệ, hương ước bắt buộc các cá nhân thực hiện trong khuôn phép mà cộng đồng quy định. Điều này thể hiện rõ trong tài liệu Quảng Nam xã chí do Viện Viễn Đông Bác cổ ghi chép điều tra về làng xã ở Quảng Nam vào những năm 1943-1944, trong đó có nhiều làng - xã ở Hội An. Hầu hết các làng - xã, từ nông thôn đến thành thị đều có tục lệ mang tính răn dạy, gìn giữ nếp sống của con người trong phạm vi làng - xã của mình.

      Ở các làng - xã nông thôn: Tục lệ làng Thanh Đông (nay thuộc thôn Thanh Đông - xã Cẩm Thanh) thì: “Về vụ tiếp cửu thì làng này rất nghiêm, trừng trị bất cần hạng người nào hễ nghe kêu tiếp cứu là phải ứng ngay ai trái sẽ bị trừng phạt nặng, nếu bất tuân giải quan nghiêm trị”[3]. Tục lệ làng Tân Hiệp (nay là xã Tân Hiệp - đảo Cù Lao Chàm) thì: “Việc chính trị kiện cáo, có Ban thường trực thì bao giờ làng cũng lấy sự hòa nhã mà xử cho dân chúng, chứ làng không phạt ai cả, làng chỉ la rầy và phạt cau trầu rượu thôi, nếu quá đáng sẽ giải quan nghiêm trị”[4]. Tục lệ làng Sơn Phô (nay thuộc phường Cẩm Châu) thì: “Phong tình tục lệ của làng này tuy thế, nhưng xét ra vẫn được cái tốt là phong thuần mỹ tục, nhân nhượng lẫn nhau, ít kẻ phá hoại và làm trái với pháp luật”[5].

      Làng - xã thành thị: Tục lệ làng Minh Hương (nay thuộc phường Minh An) thì: “Việc cai trị ở làng, tội bất hiếu, bất lục thì nêu tên vào bản thân minh đình sau khi biết cải quá làng cũng xóa cho”[6]. Đặc biệt, theo tài liệu điều tra này thì làng Hội An[7] còn giữ được nội dung của bản hương ước gồm 12 điều lệ, trong đó có một số điều lệ liên quan đến xây dựng nếp sống trong làng.

      Trong tài liệu Hán Nôm đang lưu giữ tại dòng họ Nguyễn Tường có bản sơ thảo mười điều lệ làng Cẩm Phô của ông Nguyễn Trường Tiếp soạn thảo, trong đó quy định rất nhiều nội dung có liên quan đến xây dựng nếp sống con người, như: Về tiết kiệm thì: “Lễ kỳ yên được chuẩn tiền bao nhiêu, văn chỉ được chuẩn tiền bao nhiêu, nhà thờ làng chuẩn bao nhiêu, phỏng rõ số lượng, không thể tiêu hoang”. Về răn cấm thói ngoan cố: “Phàm dân làng nếu ai được sai việc gì mà thoái thác, suy bỉ hay nói năng cao ngạo, bất kính, hoặc do rượu nói càn, làm trái với hương đảng, thì phạt roi đau, heo 1 con, trầu rượu 1 mâm”. Về làm cho phong tục đôn hậu: “Phàm hương sắc, hào mục, lý dịch, lễ mừng, lễ điếu thì lui tới với nhau, lúc tật bệnh thì an ủi nhau. Tình phải gần gũi nhau, ví như một thể. Nếu có sai lầm thì lấy lời lẽ giúp nhau là chính, không thể nói nặng lời, làm thương tổn hậu tục mà gây ra hiềm thù, kiện cáo”[8].

      Ngoài ra, trong gia phả tộc Châu - một tộc lớn của làng Minh Hương ở Hội An có đoạn: “Hội An là nơi buôn bán dễ dãi, sưu thuế nhẹ nhàng, nam canh nữ chức, tục mỹ phong thuần, khiến cho lòng khách viễn phương ai nấy đều muốn kiết cư lập nghiệp”[9].

      Có thể nói, việc hình thành nếp sống của người Hội An có sự tổng hòa của nhiều yếu tố, từ môi trường tự nhiên, lịch sử, đến quá trình tiếp biến - giao thoa văn hóa qua nhiều lớp cư dân trong hơn 3.000 năm nay trên mảnh đất Hội An. Ở đây chúng tôi nhấn mạnh đến môi trường sống của con người Hội An được thụ hưởng có tác động, chi phối, điều tiết trực tiếp đến nếp sống của con người Hội An.

      Trước hết là môi trường sống xung quanh có rất nhiều công trình mang yếu tố tín ngưỡng, tôn giáo. Rải rác trên địa bàn thành phố là hàng trăm công trình với nhiều chức năng khác nhau tạo sự ràng buộc về tâm thức trong phạm vi dòng tộc, xóm làng, trong tổ chức nghề nghiệp, bang hội, trong bà con các tôn giáo. Riêng trong danh mục di tích lịch sử - văn hóa của thành phố có đến 325 di tích là có liên quan: đình: 24, chùa: 17, miếu: 66, hội quán: 5, nhà thờ tộc: 45, thánh thất/nhà thờ/phật đường: 5, lăng: 6, mộ: 47, … Chưa kể còn rất nhiều công trình khác chưa nằm trong danh mục thống kê của thành phố, trong đó có nhiều ngôi miếu xóm hiện còn hoặc đã bị hư hại nhưng vẫn còn nền móng và là không gian linh thiêng trong mỗi cộng đồng. Ngay cả trong các làng nghề truyền thống vẫn còn duy trì nhiều thiết chế tín ngưỡng cộng đồng. Chẳng hạn ở làng gốm Thanh Hà, với diện tích không lớn nhưng có đến: 08 địa điểm[10]. Tại Cù Lao Chàm, trong tổng số 37 di tích có đến 02 ngôi đình, 17 ngôi miếu, 3 chùa, 01 lăng. Trong những công trình ấy, hệ thống hoành phi, liễn đối rất phong phú, mang nhiều giá trị về lịch sử, văn học, nghệ thuật, … riêng về giáo dục con người cũng hàm chứa nhiều triết lý sâu sắc nhằm: “… nhắn gởi của người xưa để lại cho các thế hệ mai sau là phải giữ trọn đạo làm người, phải cố gắng rèn luyện tài đức, đem tài ra giúp nước theo tôn chỉ “ích nước lợi dân”[11]. Tại Khu phố cổ Hội An, các công trình tín ngưỡng nằm rải rác trên các tuyến đường, xen lẫn với các dãy nhà ở. Câu nói dân gian: “Thượng Chùa Cầu - Hạ Âm bổn” cho thấy Khu phố cổ được bao bọc trong một không gian đậm yếu tố tín ngưỡng, với điểm đầu là chùa Cầu - nơi có miếu thờ Bắc Đế Trấn Vũ và điểm cuối là Quan Công miếu - nơi thờ Quan Thánh Đế quân.

      Và quan trọng là con người được sống trong môi trường gia đình với những điều rất trực quan về răn dạy, uốn nắn đạo đức, lối sống. Có thể nói, trong không gian mỗi ngôi nhà cổ ở Hội An là một không gian vô cùng linh thiêng. Trên cửa vào nhà là cặp mắt cửa. Trong tâm thức của người Hội An, mắt cửa “được xem như một cơ quan giám sát vô hình, có thể thấu hiểu, thấu nhìn mọi suy nghĩ và hành vi của các thành viên gia đình trong quan hệ nội bộ”[12]. Gần như trong ngôi nhà nào cũng có những bức hoành phi, liễn đối vừa để trang trí, vừa là lời giáo huấn sâu xa về đạo đức làm người. Không gian linh thiêng nhất luôn có trong mỗi ngôi nhà là gian thờ tổ tiên với khám thờ chạm khắc tinh tế và nhiều đồ tế tự. Nhiều vị trí khác trong ngôi nhà còn bố trí thờ thần tài, thần giếng, thần bếp,… Các chủ đề trang trí về thiên nhiên, con người được chạm khắc phổ biến trên các cấu kiện kiến trúc, trên vật dụng gia đình.

      Trong môi trường sống đó, người Hội An tự biết khép mình cho hòa hợp với các mối quan hệ trong gia đình, tộc họ và với môi trường xung quanh; từ cách ăn ở, đi lại, sinh hoạt, giao tiếp… Từ đó, mỗi người đều có ý thức về lòng tự trọng cho cá nhân, gia đình và cộng đồng lớn. Họ biết quan tâm, chia sẻ lẫn nhau, ứng xử thân tình với nhau, kể cả những người mới chưa hề quen biết trước.