Một số văn bằng về bổ dụng các chức quan trong hệ thống giáo dục triều Nguyễn trong tài liệu Hán Nôm ở Hội An

Thứ năm - 27/11/2025 21:53
Vào thời nhà Nguyễn, hệ thống giáo dục, khoa cử được chú trọng quan tâm và phát triển mạnh. Sách Đại Nam thực lục ghi: “Khoa mục là con đường bằng phẳng của học trò, thực không thể thiếu được. Phải nên giáo dục thành tài rồi sau khi thi Hương, thi Hội lần lượt được cử hành, thì người hiền tài nối nhau lên giúp việc”.
     Việc lấy khoa cử để lựa chọn nhân tài là một công cuộc phát triển đất nước thịnh vượng. Một thí sinh có đầy đủ kiến thức, đức độ, tư duy để thể hiện mong muốn, sự cống hiến, mưu lược ở chốn quan trường, tinh thần ở nơi muôn dân. Thế nên, giữa việc đào tạo nên một đội ngũ sĩ tử am tường, tinh thông kiến thức, trước hết phải kể đến là bậc thầy đồ, các quan lại thuộc hệ thống giáo dục của triều đình như Huấn đạo, Giáo thụ, Giảng tập… phải trải qua những đợt tuyển chọn, thi cử, bổ dụng nghiêm ngặt, là người có đủ phẩm giá, chính trực, học vấn uyên thâm, tinh thông Kinh lễ Nho gia, những giáo điều, giáo hóa cũng như hiểu biết về tình hình thế sự của đất nước… Tùy thuộc vào mỗi chức quan, tước hiệu, hay ảnh hưởng của vị trí, công trạng, năng lực của mỗi người, mà được ban bố, thăng chức và phân bổ dạy học những thành phần nào cho phù hợp.

     Tại Hội An, có nhiều quan chức đỗ đạt cao trong các khoa thi và được đảm nhận nhiều vị trí khác nhau trong triều đình nhà Nguyễn, trong đó có những người làm trong lĩnh vực Thủy quân, quân đội, trong các Tượng cục của các làng nghề chuyên chính của địa phương, đặc biệt là những người làm trong lĩnh vực giáo dục, liên quan đến việc giảng dạy, trông coi thi cử, hay được đề bạt trong các cuộc chấm thi quan trọng do triều đình tổ chức, như vị Đề điệu trường thi Nguyễn Tường Vân, Thừa biện ti Nguyễn Tường Vĩnh, vị Giáo thụ phủ Điện Bàn Nguyễn Tường Phổ, hay Giáo thụ huyện Phước Tuy Nguyễn Viết Tường. Những con người xuất thân từ nơi cửa Khổng sân Trình với nền giáo dục, học hành, được đào tạo bài bản ngay từ thưở nhỏ, đã từng kinh qua các khoa thi và được triều đình trọng dụng trong lĩnh vực giáo dục.

     Hiện nay, trong kho tàng di sản tư liệu Hán Nôm lưu giữ ở Hội An có nhiều văn bản liên quan đến việc thăng bổ, bổ dụng phong sắc chức tước trong lĩnh vực giáo dục cho thấy sự coi trọng Nho học, chú trọng đào tạo nhân tài và duy trì hệ thống giáo dục Nho học lúc bấy giờ.

     Ông Nguyễn Tường Vân, người khai cơ dòng họ Nguyễn Tường, với sự nghiệp học vấn, khoa cử, quan lộ rực rỡ trải dài qua các năm từ triều vua Gia Long, đến vua Minh Mạng. Vào năm Gia Long thứ 18 khi đang đảm nhiệm chức vụ ở Bộ Hộ, ông được cử làm Đề điệu[1] trường thi Sơn Nam Hạ, sau đó đảm nhận thêm chức Bắc Thành Hộ tào sự vụ. Nội dung văn bản về việc này như sau:

     Phiên âm
     Lễ Bộ
     Vi tư di sự. Tư, thành hạt Hương thí giới kỳ khâm phụng Khâm sai Hình Bộ Tả Tham tri Lệ Xuyên hầu, Hộ Bộ Tả Tham tri Nhuận Trạch hầu vi nhị trường Đề điệu. Chuyên thử cụ di quý hầu nghi dự tiên trị trang đãi nhật phụng lãnh [] văn tựu trường công vụ tu chí di giả. Tư tải di Hộ Bộ Tả Tham tri Nhuận Trạch hầu.
Gia Long thập bát niên cửu nguyệt sơ ngũ nhật.

     Dịch nghĩa
     Bộ Lễ
     Vì công vụ gửi công thư. Nay có kỳ thi Hương tại địa hạt, tuân lệnh sai phái cho quan Khâm sai Tả Tham tri Bộ Hình là Lệ Xuyên hầu và Tả Tham tri Bộ Hộ là Nhuận Trạch hầu nhận chức Đề điệu nhị trường. Qúy hầu nên chuẩn bị công việc và hành trang chờ ngày phụng lãnh đến trường thi để thực thi công vụ.
Công văn trên đây chuyển đến quan Tả Tham tri Bộ Hộ Nhuận Trạch hầu.

     Ngày mồng 5 tháng 9 năm Gia Long thứ 18 (1819)[2].

     Ông Nguyễn Tường Vĩnh là con trai trưởng Binh Bộ Thượng thư Nguyễn Tường Vân. Làm quan trải qua các vua từ Minh Mạng, Thiệu Trị đến Tự Đức. Ông thi đỗ Cử nhân, rồi đậu Phó bảng, được bổ làm Kiểm thảo. Năm Minh Mạng thứ 20, ông được bổ làm Tư vụ phủ Tôn nhân, rồi được chuẩn làm Chủ sự phủ này, sung làm Giảng tập cho Hoàng tử vào năm Minh Mạng thứ 21. Nội dung văn bản này như sau:

     Phiên âm
Sắc Tông nhân phủ Thừa biện ti Tư vụ Nguyễn Tường Vĩnh, khoa mục xuất thân, khả kham giáo đạo. Tư Trường Khánh công thanh thỉnh cụ đề, chuẩn nhĩ thăng thụ cai phủ Ti chủ sự, sung Hoàng tôn An Phong Đình hầu Hồng Bảo giảng tập, đái giáng nhất cứu lưu nhậm. Phàm chư công vụ, y lệ phụng hành. Nhược quyết chức phất kiền, minh chương cụ tại. Khâm tai!
Minh Mạng nhị thập nhất niên thập nhất nguyệt sơ thập nhật.

     Dịch nghĩa
     Sắc cho Thừa biện ti Tư vụ phủ Tông nhân là Nguyễn Tường Vĩnh, xuất thân khoa mục, có thể đảm đương việc dạy học. Nay Trường Khánh công dâng tấu thỉnh cầu, chuẩn cho ngươi thăng chức Thừa biện ti chủ sự của phủ này, giúp Hoàng tôn An Phong Đình hầu Hồng Bảo[3] học tập, giáng một cấp lưu lại chức. Phàm mọi việc công, kính cẩn làm theo lệ. Nếu giữ chức mà không thành thực, đã có pháp luật ở đó. Kính thay!
Ngày 10 tháng 11 năm Minh Mạng thứ 21 (1840)[4].

     Ông Nguyễn Tường Phổ là con thứ 3 của Binh Bộ Thượng thư Nguyễn Tường Vân. Ông thi Ân khoa, ông đỗ Tiến sĩ, giữ chức Hàn Lâm viện Biên tu, rồi thăng làm Tu soạn vẫn làm Hành tẩu ở Nội các. Năm Tự Đức thứ 6 ông được bổ làm Giáo thụ Điện Bàn, sau thăng quyền Đốc học Quảng Nam. Năm Tự Đức thứ 8, sung làm Phúc khảo trường thi Bình Định. Nội dung văn bản liên quan đến việc này như sau:

     Phiên âm
     Quyền chưởng Nam Ngãi Tổng đốc quan phòng Quang lộc tự khanh lãnh Quảng Nam Bố chánh sứ Nguyễn, Án sát sứ Tôn Thất, vi trát sức sự. Tiếp Lễ Bộ tư từ Bình Định thí trường giới kỳ, khâm phụng chuẩn phái lãnh Điện Bàn phủ Giáo thụ Nguyễn Tường Phổ, phụng sung phúc khảo, kỳ sức cai viên chỉnh lý phẩm phục trì dịch. Bản nguyệt thập tam nhật, hiện để Bình Định tỉnh phụng hành trưởng vụ đẳng. Nhân triếp thử hợp trát bảo ấn tiếp tương Giáo thụ, đồ ký cập văn thư giao nhiếp biện Điện Bàn phủ ấn vụ viên kiểm nhận phụng phủ sự thanh nhưng tức tuẫn đặc phẩm phục tỉnh huyện tựu đạo, thiết vật trì nghi khả dã. Tu chí trát giả.
Hữu bằng cấp lãnh Điện Bàn phủ Giáo thụ Nguyễn chuẩn thử.
Tự Đức bát niên lục nguyệt thập nhất nhật.

     Dịch nghĩa
     Quyền Tổng đốc quan phòng Nam Ngãi Quang lộc tự khanh lãnh Quảng Nam Bố chánh sứ họ Nguyễn, Án sát sứ Tôn Thất, lập trát về việc: tiếp công văn Bộ Lễ đến kỳ thi tại trường thi tỉnh Bình Định. Nay phái cho Giáo thụ Điện Bàn là Nguyễn Tường Phổ sung làm Phúc khảo, nhận lãnh những công việc ở trường thi theo chức năng của mình. Ngày 13 tháng này, phải có mặt tại tỉnh Bình Định để phụng hành công vụ tại trường thi. Nhân việc ấy, tờ trát đã có ấn ký cho Giáo thụ làm văn thử để nhận công việc, phủ Điện Bàn kiểm tra và giữ việc điều động này, nhanh chóng đến tại tỉnh, không được chậm trễ các công việc. Trát này được trao đến tay người nhận.
Trát này gửi Giáo thụ Phủ Điện Bàn Nguyễn để theo đó thi hành.

     Ngày 11 tháng 6 năm Tự Đức thứ 8 (1855).

     Ông Nguyễn Viết Tường, theo cổ tích của làng Thanh Hà, ông thi đỗ Tú tài thời Minh Mạng, được tước Hàn Lâm Điển bộ, đến năm Thiệu Trị thứ 5 (1845) được bổ làm Tri huyện nhưng không hiểu lý do vì sao ông bị giáng xuống 4 cấp còn bát phẩm Thơ lại, rồi sau được bổ làm Giáo thụ huyện Phước Tuy. Năm Tự Đức nguyên niên (1848) ông được sung chức Hoàng thân Giảng tập thăng tước Hàn Lâm Tu soạn[5]. Sắc phong vào năm Tự Đức thứ 1 cho ông như sau:

 
giao dục trieu nguyen
Sắc phong cho ông Nguyễn Viết Tường - Ảnh tư liệu

     Phiên âm:
     Sắc Phước Tuy Giáo thụ Nguyễn Viết Tường Tú tài xuất thân phả hữu học hành [] văn ban, đình thần trạch cửu cụ đề chuẩn nhĩ thăng bổ Hàn Lâm viện Tu soạn sung Hoàng thân Giảng tập tòng cai quản viên phụng hành công vụ. Nhược quyết chức phất kiền minh chương cụ tại.
Khâm tai.
Tự Đức nguyên niên thập nguyệt thập thất nhật.

     Dịch nghĩa
     Sắc cho Giáo thụ Phước Tuy là Nguyễn Viết Tường, xuất thân là Tú tài, ông là người có học vấn, được các quan thần trong triều đình tuyển chọn và đề cử xin tấu cho được thăng bổ chức Hàn Lâm viện Tu soạn, sung Hoàng thân Giảng tập, cùng các quản viên phụng hành công vụ. Nếu không cung kính thực hiện đã có điều lệ pháp quân ở đó.

     Kính thay!
     Ngày 17 tháng 10 năm Tự Đức thứ 1 (1848).[6]

     Bên cạnh những nhân vật trên, qua các tư liệu về Khoa bảng còn có chí sĩ Nguyễn Duy Hiệu, đỗ Tú tài năm 1863, đỗ Cử nhân năm 1876, Phó bảng năm 1879. Năm 1882 thời Tự Đức, ông được sung chức Phụ đạo Giảng tập cho hoàng tử Ưng Đăng (tức vua Kiến Phúc sau này) được phong hàm Hồng lô Tự khanh.

     Qua những văn bản này đã khẳng định những giá trị về tinh thần học vấn, am tường kinh sử, cuộc sống xã hội… không chỉ của một bộ phận quan chức ở Hội An, mà còn làm rạng danh cả vùng đất học Quảng Nam. Nguồn tài liệu này không những giúp cho những nhà nghiên cứu có thêm tư liệu tìm hiểu về truyền thống quê hương, truyền thống gia đình dòng tộc, về tổ chức bộ máy chính quyền triều Nguyễn mà còn khẳng định được sự đóng góp của mỗi cá nhân đối với việc đào tạo nhân tài, xây dựng và bảo vệ đất nước của một triều đại kéo dài hàng trăm năm lịch sử.
 
[1] Đề điệu (Chánh chủ khảo) trường thi. Trong các kỳ thi Hội thời Lê có một quan đứng đầu trường thi là Đề điệu. Chức này thường dùng đại thần không kể quan văn hay võ. Thời Nguyễn dùng chức Đề điệu, thường cử người có khoa bảng giữ chức.
[2] Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An, Di sản Hán Nôm tập 2- Tư liệu lưu trữ của dòng họ Nguyễn Tường, Nxb. Đà Năng (2016), tr.89-90.
[3] An Phong Đình hầu Hồng Bảo tức Hoàng tử Nguyễn Phúc Hồng Bảo, con trai trưởng của vua Thiệu Trị.
[4] Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An, Sđd, tr.76.
[5] Hàn Lâm viện Tu soạn: là cơ quan giúp việc trong Hàn Lâm viện, chuyên lo việc tu chỉnh, soạn thảo sách vở giúp các Học sĩ.
[6] Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An, Di sản Hán Nôm Hội An, Tập 6-Sắc phong, Nxb. Đà Nẵng (2021), tr.166-167.

Tác giả: Lê Thị Lưu

Nguồn tin: Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An

Tổng số điểm của bài viết là: 0 trong 0 đánh giá

Click để đánh giá bài viết
liên kết web
Bạn đã không sử dụng Site, Bấm vào đây để duy trì trạng thái đăng nhập. Thời gian chờ: 60 giây