TRUNG TÂM BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA THẾ GIỚI HỘI AN
Tục trang trí đèn lồng ngày Tết Trung thu ở Hội An
Tết Trung thu là một dịp sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng đặc biệt trong năm của người dân Hội An. Để đón ngày rằm tháng Tám, vui Tết Trung thu, người Hội An ngày trước đã phải mất nhiều thời gian chuẩn bị, có những việc kéo dài cả tháng như làm đầu thiên cẩu, mặt nạ Ông Địa, trống cơm, đèn đuốc để múa điệu múa linh thiêng; sẵn sàng các nguyên liệu chế biến bánh dẻo, bánh nướng; làm đèn lồng trang hoàng nhà cửa…
Nghệ nhân Huỳnh Văn Ba với nghề làm lồng đèn ở Hội An - Ảnh: Hồng Việt
Một trong những việc chứa đựng nhiều sắc thái tâm linh của hội rằm lớn nhất trong năm này chính là dọn dẹp nhà cửa, bàn thờ gia tiên và treo đèn lồng đón tết Trung thu. Theo hồi cố của các vị cao niên ở Hội An, cứ đến dịp Tết Trung thu, mỗi nhà trong phố đều treo trước hiên một chiếc đèn lồng lớn do tự tay người trong gia đình làm lấy, chất liệu chủ yếu bằng tre và giấy. Đèn lồng thời xưa không đa dạng kiểu thức như bây giờ, chỉ phổ biến các loại đèn xếp hình trái bí đỏ, đèn bằng sườn tre phất giấy dó, hình bánh ú, hình ngôi sao, cá chép… Về sau, ngoài giấy dó còn có giấy gương màu. Chỉ những gia đình giàu sang, có địa vị xã hội mới có điều kiện chưng các loại đèn khung gỗ lồng kính, đèn kính khung kim loại hình trụ lục giác, bát giác, đèn kéo quân, đèn lồng tăm tre… Những loại đèn này phải đặt thợ lành nghề, khéo tay làm do ít người nắm được kỹ thuật chế tạo. Đêm rằm tháng Tám, đèn lồng được người dân treo trước nhà hay đặt tại một vị trí trang trọng nhất.
Các di tích đình, hội quán, văn chỉ, chùa, miếu, lăng... từ làng xã đến thôn, xóm, ấp... đều được quét dọn sạch sẽ, trưng bày, trang trí khang trang, lễ vật đầy đủ sẵn sàng cho nghi lễ vào tối 14 âm lịch. Điểm đặc biệt của rằm Trung thu là trang trí đèn lồng trước cổng và hiên của các cơ sở tín ngưỡng này. Những đèn lồng chưng tại các đình, chùa có với kích thước lớn hơn so với đèn lồng treo tại nhà ở. Chủ trì lo việc cúng tế trong các dịp cúng tại đình làng, cũng như trong lễ tiết Trung thu, là các vị chức sắc của làng xã (đứng đầu là lý trưởng), thủ từ với sự tham gia đóng góp công sức của dân làng. Chuẩn bị cho ngày cúng rằm Trung thu, một số điểm đình, văn chỉ ngày xưa có dựng nêu, hình thức giống như cây nêu trong dịp Tết Nguyên đán, nhưng không vẽ vôi dưới đất, trên cây nêu treo tấm phướn dài đề chữ và treo lồng đèn. Người ta buộc vào cây nêu một bao điều đựng tiền thưởng cho màn múa Thiên cẩu.
Thiếu nhi trong các xóm làng hội với nhau thành các nhóm múa Thiên cẩu, rước đèn chơi trăng rằm cả tuần lễ. Tục rước đèn đêm trăng của thiếu nhi vẫn được duy trì trong những năm tháng chiến tranh. Thời gian này, học sinh các trường tiểu học khu vực nội thị được chính quyền tổ chức tham gia vui đón Trung thu. Mỗi trường chọn ra một số học sinh, tập trung tại một tụ điểm rộng rãi như sân vận động của Hội An để cùng xem múa Thiên cẩu, rước đèn, thi đèn lồng đẹp. Đến nay, tục lễ phá cỗ và rước đèn Trung thu vẫn là niềm mong đợi của tất cả thiếu niên nhi đồng ở Hội An, được địa phương gìn giữ, tổ chức trong điều kiện đã nhiều thay đổi trong nếp sống đô thị.
Tục lệ nhà nhà treo đèn lồng trang trí và rước đèn theo chân Thiên cẩu đến từng nhà vào dịp Tết Trung thu đã góp phần hình thành và duy trì phong tục treo đèn lồng trang trí các dịp lễ tết, khánh tiết của người Hội An, nhất là cư dân sống trong Khu phố cổ. Quá trình định hình nên phong tục ấy đã có sự giao lưu rộng rãi về kỹ thuật chế tác các loại đèn lồng truyền thống giữa người Việt, Hoa và phương Tây. Người Việt chuyên làm các loại đèn lồng truyền thống bằng khung tre, dán giấy hình bánh ú, ông sao, cá chép. Người Hoa, người làng Minh Hương yêu chuộng các loại đèn lồng khung gỗ, đèn kéo quân, trang trí các chữ Hán, các đồ án mang ý nghĩa cát tường hoặc tên dòng họ, hiệu buôn, hội quán. Người Pháp đã để lại tại Hội An một số kiểu đèn lồng bằng sứ, lồng đèn khung kim loại lồng kính màu…
Lễ hội Tết Trung thu ở Hội An là kết quả của cả quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa sâu rộng với nhiều quốc gia trên thế giới, thể hiện qua các sản phẩm trang trí, nghệ thuật diễn xướng dân gian, tín ngưỡng tâm linh.
Từ hoạt động trang trí, vui chơi ngày hội rằm tháng Tám, cư dân phố đã sản sinh ra nhiều nghề thủ công đặc trưng, góp phần đậm đà thêm giá trị đặc sắc của văn hóa dân gian nơi đây. Nghề làm lồng đèn thủ công của người Hội An là một điển hình vượt thời gian như thế. Kinh nghiệm, kỹ thuật từ nhiều phong cách chế tác đèn lồng khác nhau được du nhập vào Hội An, tạo điều kiện để những người thợ làm lồng đèn thủ công truyền thống sáng tạo đa dạng mẫu mã và chất lượng sản phẩm. Xuyên suốt hành trình lịch sử, văn hóa địa phương, từ lễ hội truyền thống, tri thức dân gian, nghề làm lồng đèn thủ công đã bước chân son vào đời sống hiện đại, sôi nổi của cư dân phố cổ, theo chân du khách thắp sáng lung linh những miền đất phương xa.
Chưa tìm thấy một tài liệu nào ghi chép về quá trình ra đời của nghề làm đèn lồng ở Hội An và cũng chưa tìm thấy cơ sở nào cho biết tổ nghề là ai, nhưng qua một số tư liệu, thư tịch cho biết đèn lồng đã xuất hiện ở hội An từ khá lâu, một số văn bản có niên đại thế kỷ XVIII đã ghi rõ rằng, vào các dịp tết Nguyên đán, Nguyên tiêu, các dịp mừng lễ vạn thọ của chúa Nguyễn, dịp đón tiếp vua chúa hoặc khi quan lại từ dinh trấn Quảng Nam đến tuần du, thị sát ở phố Hội An, các làng Hội An, Minh Hương, Cẩm Phô đã tổ chức giăng đèn kết hoa, treo hoa đăng rất rực rỡ để đón tiếp. Ngoài ra, từ lâu đời tại Hội An đã hình thành tập quán sử dụng đèn lồng vào các dịp cưới hỏi, ma chay, nhất là các gia đình giàu có, gia đình ngoại kiều[1].
Từ truyền thống trang trí đèn lồng mỗi dịp hội hè lễ tết quan trọng, nhất là tục treo đèn lồng tại mỗi nhà dân trong khu phố cổ vào dịp Tết Trung thu, ngày nay, Hội An có rất nhiều cơ sở thiết kế, chế tác lồng đèn chuyên nghiệp đáp ứng nhu cầu trang trí, vui chơi ngày mỗi nhiều của cư dân phố cổ, và làm quà lưu niệm cho du khách phương xa. Từ các cách chế tạo lồng đèn tương đối đơn giản trong dân gian, các mẫu đèn dân dã quen thuộc hình cầu, hình bánh ú, ngôi sao, cá chép, trái bí…, chất liệu chủ yếu là giấy, tre, hồ; thì nay rất phong phú các kiểu dáng và chất liệu, kiểu thức trang trí cũng đa dạng, bắt mắt, tạo nên một thương hiệu lồng đèn Hội An nổi tiếng trong nước và trên thế giới.
Các di tích đình, hội quán, văn chỉ, chùa, miếu, lăng... từ làng xã đến thôn, xóm, ấp... đều được quét dọn sạch sẽ, trưng bày, trang trí khang trang, lễ vật đầy đủ sẵn sàng cho nghi lễ vào tối 14 âm lịch. Điểm đặc biệt của rằm Trung thu là trang trí đèn lồng trước cổng và hiên của các cơ sở tín ngưỡng này. Những đèn lồng chưng tại các đình, chùa có với kích thước lớn hơn so với đèn lồng treo tại nhà ở. Chủ trì lo việc cúng tế trong các dịp cúng tại đình làng, cũng như trong lễ tiết Trung thu, là các vị chức sắc của làng xã (đứng đầu là lý trưởng), thủ từ với sự tham gia đóng góp công sức của dân làng. Chuẩn bị cho ngày cúng rằm Trung thu, một số điểm đình, văn chỉ ngày xưa có dựng nêu, hình thức giống như cây nêu trong dịp Tết Nguyên đán, nhưng không vẽ vôi dưới đất, trên cây nêu treo tấm phướn dài đề chữ và treo lồng đèn. Người ta buộc vào cây nêu một bao điều đựng tiền thưởng cho màn múa Thiên cẩu.
Thiếu nhi trong các xóm làng hội với nhau thành các nhóm múa Thiên cẩu, rước đèn chơi trăng rằm cả tuần lễ. Tục rước đèn đêm trăng của thiếu nhi vẫn được duy trì trong những năm tháng chiến tranh. Thời gian này, học sinh các trường tiểu học khu vực nội thị được chính quyền tổ chức tham gia vui đón Trung thu. Mỗi trường chọn ra một số học sinh, tập trung tại một tụ điểm rộng rãi như sân vận động của Hội An để cùng xem múa Thiên cẩu, rước đèn, thi đèn lồng đẹp. Đến nay, tục lễ phá cỗ và rước đèn Trung thu vẫn là niềm mong đợi của tất cả thiếu niên nhi đồng ở Hội An, được địa phương gìn giữ, tổ chức trong điều kiện đã nhiều thay đổi trong nếp sống đô thị.
Tục lệ nhà nhà treo đèn lồng trang trí và rước đèn theo chân Thiên cẩu đến từng nhà vào dịp Tết Trung thu đã góp phần hình thành và duy trì phong tục treo đèn lồng trang trí các dịp lễ tết, khánh tiết của người Hội An, nhất là cư dân sống trong Khu phố cổ. Quá trình định hình nên phong tục ấy đã có sự giao lưu rộng rãi về kỹ thuật chế tác các loại đèn lồng truyền thống giữa người Việt, Hoa và phương Tây. Người Việt chuyên làm các loại đèn lồng truyền thống bằng khung tre, dán giấy hình bánh ú, ông sao, cá chép. Người Hoa, người làng Minh Hương yêu chuộng các loại đèn lồng khung gỗ, đèn kéo quân, trang trí các chữ Hán, các đồ án mang ý nghĩa cát tường hoặc tên dòng họ, hiệu buôn, hội quán. Người Pháp đã để lại tại Hội An một số kiểu đèn lồng bằng sứ, lồng đèn khung kim loại lồng kính màu…
Lễ hội Tết Trung thu ở Hội An là kết quả của cả quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa sâu rộng với nhiều quốc gia trên thế giới, thể hiện qua các sản phẩm trang trí, nghệ thuật diễn xướng dân gian, tín ngưỡng tâm linh.
Từ hoạt động trang trí, vui chơi ngày hội rằm tháng Tám, cư dân phố đã sản sinh ra nhiều nghề thủ công đặc trưng, góp phần đậm đà thêm giá trị đặc sắc của văn hóa dân gian nơi đây. Nghề làm lồng đèn thủ công của người Hội An là một điển hình vượt thời gian như thế. Kinh nghiệm, kỹ thuật từ nhiều phong cách chế tác đèn lồng khác nhau được du nhập vào Hội An, tạo điều kiện để những người thợ làm lồng đèn thủ công truyền thống sáng tạo đa dạng mẫu mã và chất lượng sản phẩm. Xuyên suốt hành trình lịch sử, văn hóa địa phương, từ lễ hội truyền thống, tri thức dân gian, nghề làm lồng đèn thủ công đã bước chân son vào đời sống hiện đại, sôi nổi của cư dân phố cổ, theo chân du khách thắp sáng lung linh những miền đất phương xa.
Chưa tìm thấy một tài liệu nào ghi chép về quá trình ra đời của nghề làm đèn lồng ở Hội An và cũng chưa tìm thấy cơ sở nào cho biết tổ nghề là ai, nhưng qua một số tư liệu, thư tịch cho biết đèn lồng đã xuất hiện ở hội An từ khá lâu, một số văn bản có niên đại thế kỷ XVIII đã ghi rõ rằng, vào các dịp tết Nguyên đán, Nguyên tiêu, các dịp mừng lễ vạn thọ của chúa Nguyễn, dịp đón tiếp vua chúa hoặc khi quan lại từ dinh trấn Quảng Nam đến tuần du, thị sát ở phố Hội An, các làng Hội An, Minh Hương, Cẩm Phô đã tổ chức giăng đèn kết hoa, treo hoa đăng rất rực rỡ để đón tiếp. Ngoài ra, từ lâu đời tại Hội An đã hình thành tập quán sử dụng đèn lồng vào các dịp cưới hỏi, ma chay, nhất là các gia đình giàu có, gia đình ngoại kiều[1].
Từ truyền thống trang trí đèn lồng mỗi dịp hội hè lễ tết quan trọng, nhất là tục treo đèn lồng tại mỗi nhà dân trong khu phố cổ vào dịp Tết Trung thu, ngày nay, Hội An có rất nhiều cơ sở thiết kế, chế tác lồng đèn chuyên nghiệp đáp ứng nhu cầu trang trí, vui chơi ngày mỗi nhiều của cư dân phố cổ, và làm quà lưu niệm cho du khách phương xa. Từ các cách chế tạo lồng đèn tương đối đơn giản trong dân gian, các mẫu đèn dân dã quen thuộc hình cầu, hình bánh ú, ngôi sao, cá chép, trái bí…, chất liệu chủ yếu là giấy, tre, hồ; thì nay rất phong phú các kiểu dáng và chất liệu, kiểu thức trang trí cũng đa dạng, bắt mắt, tạo nên một thương hiệu lồng đèn Hội An nổi tiếng trong nước và trên thế giới.
[1] Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An (2008), Nghề truyền thống Hội An, trang 164.
Tác giả: Thái Thị Liễu Chi
Nguồn tin: Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An
Những tin cũ hơn
