TRUNG TÂM BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA THẾ GIỚI HỘI AN
Việc quản lý đô thị Hội An dưới thời Pháp thuộc
Sự hiện diện của người Pháp ở Đông Dương nói chung và ở Việt Nam nói riêng trong gần một thế kỷ đã để lại nhiều dấu ấn cho đến ngày nay. Không khó để nhìn thấy dấu ấn đó qua quy hoạch đô thị theo phong cách kiến trúc Pháp (có khi được gọi là kiến trúc thuộc địa Pháp) tại đô thị các nước Đông Dương hiện nay.
Khi người Pháp cai trị ở miền Trung nói chung và Hội An nói riêng, họ cũng đã làm điều tương tự: thực hiện chỉnh trang đô thị, xây dựng cơ sở hạ tầng để phục vụ cho nhu cầu quân sự, hành chính và dân sinh. Mặc dù mục tiêu chính là cai trị và khai thác, song sự hiện diện của thực dân Pháp cũng đã để lại một số di sản khách quan về cơ sở hạ tầng (như hệ thống giao thông, kiến trúc quân sự đồn bốt ở miền Trung; đường sắt Bắc – Nam đi qua các tỉnh Trung Kỳ giúp kết nối vùng), về đô thị hóa và kiến trúc (Huế, Hội An, Đà Nẵng có thêm nhiều công trình mang ảnh hưởng kiến trúc Pháp, ngày nay trở thành các di sản kiến trúc).
“Vẽ” lại diện mạo đô thị Faifoo
Trước thế kỷ 19, Hội An là một thương cảng sầm uất bậc nhất Đông Nam Á, giao thương với nhiều nước trên thế giới. Sau khi Pháp chiếm Đà Nẵng và xây dựng cảng Tiên Sa, người Pháp bắt đầu tìm cách phát triển Đà Nẵng, thêm vào đó là tuyến đường nội thủy từ Đà Nẵng vào Hội An thông qua sông Cổ Cò bị bồi lấp, gây khó khăn cho lưu thông hàng hóa. Vì thế Hội An mất dần vai trò là thương cảng quốc tế, ngày càng sa sút. Tháng 10 năm 1898, vua Thành Thái ra chỉ dụ thành lập thị xã Faifoo làm tỉnh lỵ Quảng Nam. Sau đó, vào tháng 8 năm 1899, Toàn quyền Đông Dương Foures ký nghị định chuẩn y đạo dụ trên gọi là “Ville de Faifoo” bao gồm các xã Hội An, Cẩm Phô, Minh Hương và Sơn Phong. Faifoo được chọn làm thủ phủ tỉnh Quảng Nam, và người Pháp đã thực hiện một số việc nhằm quản lý đô thị Faifoo - Hội An, chỉnh trang các tuyến phố, quy hoạch lại kiến trúc theo bố cục của một đô thị hiện đại đương thời.
Để phát triển kinh tế vùng, giao thông liên vùng được chú trọng đầu tư. Năm 1905, người Pháp mở tuyến đường sắt Đà Nẵng - Hội An, gọi là Tramway de l’Ilot de l’Observatoire à Faifoo (tuy nhiên do bị gió cát vùi lấp, hoạt động của tuyến đường này ngày một khó khăn, ít hiệu quả và ngưng hoạt động vào năm 1916).
Trong khu vực đô thị, bộ mặt Faifoo thời đó chưa thật quy củ, chỉn chu nên người Pháp đã thực hiện một số việc nhằm quản lý, chỉnh trang đường giao thông, tuyến phố, quy hoạch lại kiến trúc theo bố cục của một đô thị hiện đại đương thời. Trước tiên là việc mở một số tuyến đường mới, cải tạo các tuyến đường cũ. Chẳng hạn, năm Thành Thái thứ 19 (năm 1907) mở đường Rue Hội An (đường Lê Lợi ngày nay), việc này được nhắc đến trong văn bia tu bổ đình Hội An (tục gọi là đình Ông Voi. Trong năm này, làng phải di dời ngôi đình về bên trái đường để thực hiện việc làm đường).
Người Pháp cũng đã phá dỡ một số cổ tích khác để khai quang đường sá, như việc phá dỡ chùa Quảng An để mở đường Rue de Minh Hương (đường Phan Châu Trinh ngày nay). Khoảng thời gian này, khu phố được mở rộng, như Rue Courbet (đường Phan Bội Châu ngày nay), xây dựng các công trình kiến trúc dân dụng - nhà làm việc (công sở) và nhà ở cho công chức Pháp. Rue du Pont Japonais (đường Trần Phú ngày nay) cũng đã được chỉnh trang, nắn thẳng. Người Pháp cũng đã lập bản đồ Hội An (Plan de Faifoo, xuất bản trước 1930), cho thấy các con đường trong thời kỳ này được đặt theo tên của các vị vua triều Nguyễn, các nhân vật của Pháp, địa danh địa phương.
Bản đồ Hội An xuất bản trước 1930. Nguồn: AAVH.
“Vẽ” lại diện mạo đô thị Faifoo
Trước thế kỷ 19, Hội An là một thương cảng sầm uất bậc nhất Đông Nam Á, giao thương với nhiều nước trên thế giới. Sau khi Pháp chiếm Đà Nẵng và xây dựng cảng Tiên Sa, người Pháp bắt đầu tìm cách phát triển Đà Nẵng, thêm vào đó là tuyến đường nội thủy từ Đà Nẵng vào Hội An thông qua sông Cổ Cò bị bồi lấp, gây khó khăn cho lưu thông hàng hóa. Vì thế Hội An mất dần vai trò là thương cảng quốc tế, ngày càng sa sút. Tháng 10 năm 1898, vua Thành Thái ra chỉ dụ thành lập thị xã Faifoo làm tỉnh lỵ Quảng Nam. Sau đó, vào tháng 8 năm 1899, Toàn quyền Đông Dương Foures ký nghị định chuẩn y đạo dụ trên gọi là “Ville de Faifoo” bao gồm các xã Hội An, Cẩm Phô, Minh Hương và Sơn Phong. Faifoo được chọn làm thủ phủ tỉnh Quảng Nam, và người Pháp đã thực hiện một số việc nhằm quản lý đô thị Faifoo - Hội An, chỉnh trang các tuyến phố, quy hoạch lại kiến trúc theo bố cục của một đô thị hiện đại đương thời.
Để phát triển kinh tế vùng, giao thông liên vùng được chú trọng đầu tư. Năm 1905, người Pháp mở tuyến đường sắt Đà Nẵng - Hội An, gọi là Tramway de l’Ilot de l’Observatoire à Faifoo (tuy nhiên do bị gió cát vùi lấp, hoạt động của tuyến đường này ngày một khó khăn, ít hiệu quả và ngưng hoạt động vào năm 1916).
Trong khu vực đô thị, bộ mặt Faifoo thời đó chưa thật quy củ, chỉn chu nên người Pháp đã thực hiện một số việc nhằm quản lý, chỉnh trang đường giao thông, tuyến phố, quy hoạch lại kiến trúc theo bố cục của một đô thị hiện đại đương thời. Trước tiên là việc mở một số tuyến đường mới, cải tạo các tuyến đường cũ. Chẳng hạn, năm Thành Thái thứ 19 (năm 1907) mở đường Rue Hội An (đường Lê Lợi ngày nay), việc này được nhắc đến trong văn bia tu bổ đình Hội An (tục gọi là đình Ông Voi. Trong năm này, làng phải di dời ngôi đình về bên trái đường để thực hiện việc làm đường).
Người Pháp cũng đã phá dỡ một số cổ tích khác để khai quang đường sá, như việc phá dỡ chùa Quảng An để mở đường Rue de Minh Hương (đường Phan Châu Trinh ngày nay). Khoảng thời gian này, khu phố được mở rộng, như Rue Courbet (đường Phan Bội Châu ngày nay), xây dựng các công trình kiến trúc dân dụng - nhà làm việc (công sở) và nhà ở cho công chức Pháp. Rue du Pont Japonais (đường Trần Phú ngày nay) cũng đã được chỉnh trang, nắn thẳng. Người Pháp cũng đã lập bản đồ Hội An (Plan de Faifoo, xuất bản trước 1930), cho thấy các con đường trong thời kỳ này được đặt theo tên của các vị vua triều Nguyễn, các nhân vật của Pháp, địa danh địa phương.
Hội An năm 1930 Nguồn ảnh: Tư liệu lưu trữ Trung tâm Bảo tồn DSVH Thế giới Hội An
Trật tự mới trong quy hoạch và kiến trúc
Đó là về mặt quy hoạch đô thị, còn ở phạm vi nhỏ hơn (các công trình tư nhân riêng lẻ), họ cũng đã ban hành các quy định cụ thể để quản lý. Năm 1914, xét theo đề nghị của Công sứ Faifoo, Khâm sứ Trung Kỳ đã ban hành Quy định về an ninh của trung tâm đô thị Faifoo bằng tiếng Pháp, có 5 phần, gồm 107 điều, quy định liên quan đến việc xây dựng nếp sống văn minh, văn hóa ở Hội An. Trong đó, phần III (Xây dựng) gồm 6 điều (từ Điều 50 đến Điều 55) quy định cụ thể về việc cấp phép xây dựng, sửa chữa nhà ở: người dân phải tuân theo những chỉ dẫn cần thiết liên quan đến quy hoạch giới hạn đường phố, san bằng đất, độ cao của các công trình xây dựng, vị trí mái đua, mái che lợp kính, những chỗ nhà có thể nhô ra đường… tất cả đúng theo bản đồ của trung tâm đô thị; Quy định quy cách làm, gắn biển số nhà; Đơn xin cấp phép phải kèm theo sơ đồ mặt cắt bên của công trình xây dựng; Nhà xây bằng gạch hoặc vách đất có mái ngói phải quét vôi trắng ở phía ngoài nhà mỗi năm một lần;...
Ngoài ra, trong các phần khác của quy định này còn có những điều giúp bảo vệ, chỉnh trang cảnh quan chung đô thị như: giữ gìn vệ sinh đường công cộng; Cấm phá hoại cây cối trồng ven đường và nơi công cộng; Cấm chăn thả động vật trên phố, vỉa hè, rìa đường, các khu đất trống của thành phố… Có thể nói đây là những quy định tiến bộ được vận dụng từ các nước phương Tây trong công tác quản lý - quy hoạch đô thị ở giai đoạn này.
Bên cạnh đó, việc bảo tồn cổ tích quan trọng cũng được quan tâm. Năm 1915, Chùa Cầu được chính quyền và cộng đồng cư dân tu bổ (tại di tích hiện còn bia đá ghi lại việc năm Ất Mão - 1915, chánh Công sứ Lesterlin Galtier đã chuẩn xuất ngân tu bổ Chùa Cầu).
Nhờ có quy hoạch, quy định quản lý cụ thể mà đô thị được mở rộng, đảm bảo mỹ quan, đường sá được chỉnh trang tu bổ. Ngoài các tác động về quản lý, quy hoạch, hình thức kiến trúc Pháp còn ảnh hưởng đến nhiều thể loại công trình khác nhau ở Hội An như chợ, nhà phố, nhà vườn, nhà thờ tộc và cả mộ táng, có sự giao thoa với kiến trúc địa phương, tạo nên nét đặc sắc riêng có. Nhiều công trình còn tồn tại đến ngày nay, được gìn giữ, bảo tồn, trở thành di sản “kiến trúc thuộc địa”.
Đặc biệt, nhà phố ảnh hưởng kiến trúc Pháp được xây dựng tập trung, san sát nhau tạo thành “tuyến phố Pháp” ở đường Phan Bội Châu trong Khu phố cổ đã được xếp hạng di tích cấp tỉnh (Quảng Nam cũ) vào năm 2019. Bên cạnh những ngôi nhà gỗ truyền thống phong cách Việt, Hoa, những ngôi nhà ảnh hưởng kiểu thức kiến trúc Pháp càng thêm độc đáo, nổi bật, góp phần làm đa dạng hình thức kiến trúc trong Khu phố cổ.
Bản sắc văn hóa Hội An
Không chỉ dừng lại ở kiến trúc và quy hoạch, đời sống văn hóa - xã hội của người dân Hội An cũng có nhiều biến chuyển, họ dần tiếp cận và ảnh hưởng lối sống phương Tây. Như nhà nghiên cứu Nguyễn Bội Liên từng nhận xét: “Tiếp khi người Pháp đến thì việc xây cất kiến trúc cũng có nhiều phần theo lối Âu châu mà nay vẫn còn lại một ít trong các đường phố. Học chữ Pháp và giao tiếp, trang phục theo người mới cho đến nay thì đều khắp cả”.
Có thể nói sự hiện diện của thực dân Pháp đã để lại dấu ấn sâu đậm trên nhiều phương diện ở đô thị Faifoo - Hội An. Đây là những ảnh hưởng của chế độ cai trị thực dân, nhưng không thể phủ nhận rằng chúng đã góp phần định hình một nét văn hóa Hội An rất riêng, là nơi giao thoa giữa truyền thống phương Đông và văn minh phương Tây, trở thành một di sản văn hóa được thế giới công nhận và trân trọng cho đến ngày nay.
Đó là về mặt quy hoạch đô thị, còn ở phạm vi nhỏ hơn (các công trình tư nhân riêng lẻ), họ cũng đã ban hành các quy định cụ thể để quản lý. Năm 1914, xét theo đề nghị của Công sứ Faifoo, Khâm sứ Trung Kỳ đã ban hành Quy định về an ninh của trung tâm đô thị Faifoo bằng tiếng Pháp, có 5 phần, gồm 107 điều, quy định liên quan đến việc xây dựng nếp sống văn minh, văn hóa ở Hội An. Trong đó, phần III (Xây dựng) gồm 6 điều (từ Điều 50 đến Điều 55) quy định cụ thể về việc cấp phép xây dựng, sửa chữa nhà ở: người dân phải tuân theo những chỉ dẫn cần thiết liên quan đến quy hoạch giới hạn đường phố, san bằng đất, độ cao của các công trình xây dựng, vị trí mái đua, mái che lợp kính, những chỗ nhà có thể nhô ra đường… tất cả đúng theo bản đồ của trung tâm đô thị; Quy định quy cách làm, gắn biển số nhà; Đơn xin cấp phép phải kèm theo sơ đồ mặt cắt bên của công trình xây dựng; Nhà xây bằng gạch hoặc vách đất có mái ngói phải quét vôi trắng ở phía ngoài nhà mỗi năm một lần;...
Ngoài ra, trong các phần khác của quy định này còn có những điều giúp bảo vệ, chỉnh trang cảnh quan chung đô thị như: giữ gìn vệ sinh đường công cộng; Cấm phá hoại cây cối trồng ven đường và nơi công cộng; Cấm chăn thả động vật trên phố, vỉa hè, rìa đường, các khu đất trống của thành phố… Có thể nói đây là những quy định tiến bộ được vận dụng từ các nước phương Tây trong công tác quản lý - quy hoạch đô thị ở giai đoạn này.
Bên cạnh đó, việc bảo tồn cổ tích quan trọng cũng được quan tâm. Năm 1915, Chùa Cầu được chính quyền và cộng đồng cư dân tu bổ (tại di tích hiện còn bia đá ghi lại việc năm Ất Mão - 1915, chánh Công sứ Lesterlin Galtier đã chuẩn xuất ngân tu bổ Chùa Cầu).
Nhờ có quy hoạch, quy định quản lý cụ thể mà đô thị được mở rộng, đảm bảo mỹ quan, đường sá được chỉnh trang tu bổ. Ngoài các tác động về quản lý, quy hoạch, hình thức kiến trúc Pháp còn ảnh hưởng đến nhiều thể loại công trình khác nhau ở Hội An như chợ, nhà phố, nhà vườn, nhà thờ tộc và cả mộ táng, có sự giao thoa với kiến trúc địa phương, tạo nên nét đặc sắc riêng có. Nhiều công trình còn tồn tại đến ngày nay, được gìn giữ, bảo tồn, trở thành di sản “kiến trúc thuộc địa”.
Đặc biệt, nhà phố ảnh hưởng kiến trúc Pháp được xây dựng tập trung, san sát nhau tạo thành “tuyến phố Pháp” ở đường Phan Bội Châu trong Khu phố cổ đã được xếp hạng di tích cấp tỉnh (Quảng Nam cũ) vào năm 2019. Bên cạnh những ngôi nhà gỗ truyền thống phong cách Việt, Hoa, những ngôi nhà ảnh hưởng kiểu thức kiến trúc Pháp càng thêm độc đáo, nổi bật, góp phần làm đa dạng hình thức kiến trúc trong Khu phố cổ.
Bản sắc văn hóa Hội An
Không chỉ dừng lại ở kiến trúc và quy hoạch, đời sống văn hóa - xã hội của người dân Hội An cũng có nhiều biến chuyển, họ dần tiếp cận và ảnh hưởng lối sống phương Tây. Như nhà nghiên cứu Nguyễn Bội Liên từng nhận xét: “Tiếp khi người Pháp đến thì việc xây cất kiến trúc cũng có nhiều phần theo lối Âu châu mà nay vẫn còn lại một ít trong các đường phố. Học chữ Pháp và giao tiếp, trang phục theo người mới cho đến nay thì đều khắp cả”.
Có thể nói sự hiện diện của thực dân Pháp đã để lại dấu ấn sâu đậm trên nhiều phương diện ở đô thị Faifoo - Hội An. Đây là những ảnh hưởng của chế độ cai trị thực dân, nhưng không thể phủ nhận rằng chúng đã góp phần định hình một nét văn hóa Hội An rất riêng, là nơi giao thoa giữa truyền thống phương Đông và văn minh phương Tây, trở thành một di sản văn hóa được thế giới công nhận và trân trọng cho đến ngày nay.
Tác giả: Trần Thanh Hoàng Phúc
Nguồn tin: Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An
Những tin cũ hơn
