TRUNG TÂM BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA THẾ GIỚI HỘI AN
Bài học thực tiễn về công tác bảo tồn Di sản văn hóa thế giới Đô thị cổ Hội An
Hội An là một địa chỉ - Di sản văn hóa, nơi duy nhất của khu vực Đông Nam Á được bảo tồn hầu như nguyên vẹn tính chân xác - tính nguyên mẫu với những nét truyền thống (bố cục, quy hoạch, kiến trúc) của một đô thị thương cảng thuyền buồm và là di sản đô thị.
Phố cổ Hội An - Ảnh: Quang Ngọc
Nơi đây lưu giữ những thông tin quý giá của quá khứ có chiều sâu hàng trăm, thậm chí hàng ngàn năm về lịch sử, văn hóa, về con người liên quan đến cả khu vực và Đông Nam Á hải đảo. Cùng với đó đang tồn tại một kho tàng văn hoá phi vật thể phong phú và đặc trưng của Việt Nam bởi thông qua con đường giao lưu, tiếp biến văn hóa, có những làng quê in đậm nét cổ xưa, với các nghề thủ công truyền thống, phong cảnh hữu tình… Tất cả tạo nên một giá trị đặc sắc mà không đâu lặp lại. Sức hấp dẫn lớn của Hội An được quy tụ trong những giá trị vật thể và phi vật thể, sinh ra từ trong quá khứ, tô bồi và phát triển trong hiện tại, được bảo tồn và phát huy trong tương lai.
Tại nhiều cuộc hội thảo trong nước và quốc tế các nhà khoa học đều thống nhất nhận xét: “Hội An đã trở thành một trong những trường hợp thành công nhất ở Việt Nam trong việc đảm bảo sự tồn tại lâu dài của các di sản văn hóa và nâng cao chất lượng của cuộc sống người dân bằng định hướng phát triển du lịch”. Hay, Ông Richard Engelhardt – nguyên cố vấn văn hóa của tổ chức UNESCO Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương nhận định: “Thời kỳ phục hưng của Hội An có thể được coi là sự thành công trong công tác bảo tồn di sản địa phương, trong việc sử dụng truyền thống văn hóa, kỹ năng và những sản phẩm địa phương như là nền tảng cho sự phát triển kinh tế và xã hội. Hôm nay UNESCO chúc mừng những người dân Hội An – và tất cả những người đã ủng hộ họ về tầm nhìn đã mang quá khứ vào tương lai, và về cam kết những tiêu chuẩn kỹ thuật cao nhất của công tác bảo tồn di sản. Kết quả này là cả sự tuyệt vời và mẫu mực và chắc chắn rằng Di sản văn hóa và cộng đồng dân cư của phố cổ xinh đẹp này sẽ không bao giờ mất đi...”. Đặc biệt, các chỉ số phát triển về kinh tế, du lịch ở Hội An khá ngoạn mục, với tốc độ phát triển cao, đóng góp cho sự tăng trưởng chung về kinh tế của thành phố, giải quyết được nhiều lao động, việc làm và góp phần nâng cao đời sống, thu nhập cho nhiều hộ gia đình. Hơn nữa đã đóng góp rất lớn từ nguồn thu cho sự nghiệp bảo tồn, tu bổ, tôn tạo, phục hồi phát huy các giá trị của di sản văn hóa, thiên nhiên.
Có thể khẳng định về sự thành công của Hội An chính là nhờ có định hướng chiến lược đúng đắn, phù hợp sớm được đặt ra đó là: Bảo tồn Khu phố cổ gắn với toàn thể không gian Đô thị thương cảng, cảnh quan sông – nước, làng quê, làng nghề truyền thống, giữa vùng lõi/trung tâm với vùng đệm và chuyển tiếp/vệ tinh như một thực thể thống nhất, đồng bộ, không tách dời; “Bảo tồn di sản vững chắc gắn với xây dựng, phát triển đô thị sinh thái và phát huy du lịch bền vững”. Nghĩa là: vừa bảo tồn tối đa các yếu tố nguyên gốc trong văn hóa truyền thống, gắn với bảo tồn môi trường sinh thái - nhân văn, đồng thời phải giữ gìn môi trường xã hội, gắn với sinh hoạt văn hóa truyền thống; Vừa đáp ứng tối ưu các nhu cầu dân sinh của cư dân đương đại, vừa phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể để phục vụ, phát triển kinh tế du lịch, cải thiện, nâng cao thu nhập đời sống của nhân dân, vừa bảo vệ và ngày càng làm giàu thêm cho nền văn hóa của địa phương, dân tộc; Giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa trách nhiệm bảo tồn di sản với lợi ích mang lại từ việc khai thác, phát huy giá trị của nó thông qua du lịch - dịch vụ; Xem “văn hóa là động lực, mục tiêu” cho sự phát triển của kinh tế du lịch và ngược lại phát triển du lịch phải nhằm mục tiêu đẩy mạnh phát triển nền kinh tế bền vững, nâng cao đời sống của nhân dân, hơn nữa phải nhằm mục tiêu bảo tồn di sản văn hóa, tài nguyên thiên nhiên, môi trường sinh thái.
Từ thực tiễn trong sự nghiệp bảo tồn và phát huy di sản văn hóa ở Hội An có thể rút ra những bài học cụ thể sau:
- Để bảo tồn di sản vững chắc, phát huy du lịch bền vững, điều cốt yếu đáng quan tâm trước hết phải xuất phát từ vấn đề: mỗi di tích - di sản ở mỗi địa phương ngoài cái chung, đều có những giá trị, nét đặc thù và sự hấp dẫn riêng. Cho nên trong quá trình quản lý, bảo tồn và phát huy cần lưu ý xác định và giữ cho được những giá trị - nét đặc thù riêng của mình, kể cả phải có cách tổ chức quản lý, bước đi thích ứng, phù hợp - Nghĩa là không được làm biến đổi - đánh mất những giá trị - nét đặc thù riêng có của di tích - di sản ở nơi địa phương mình. Điều đó được thông qua hệ thống các văn bản pháp quy, pháp lý (quy chế, quy hoạch/kế hoạch, cơ chế...) phù hợp, thích ứng. Bởi như đã biết, sự sai lầm, mất mát về kinh tế có thể làm lại, bù đắp, mua lại được nhưng về di sản văn hóa - thiên nhiên thì khó có thể làm lại được…
- Để quản lý, bảo tồn và phát huy tốt một Di sản văn hóa, đòi hỏi phải có sự thống nhất điều hành của một cấp quản lý hành chính Nhà nước nhất định, toàn diện và trực tiếp, đủ sức làm “nhạc trưởng” - tập hợp cả một hệ thống chính trị và các cấp, ngành vì mục tiêu bảo tồn di sản và phát huy du lịch và làm tốt vai trò gắn kết được giữa: Nhà quản lý: Các cấp chính quyền, cơ quan quản lý nhà nước; Nhà khoa học: các cơ quan chuyên môn, cơ quan nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước; Nhà dân: các chủ di tích, chủ doanh nghiệp - kinh doanh. Mối gắn kết này được đặt trong những nguyên tắc, quan hệ lôgích - biện chứng giữa bảo tồn di sản văn hoá (cả vật thể và phi vật thể) với phát huy, phát triển kinh tế, có giao lưu hội nhập; Hơn nữa, phải có kế hoạch, quy hoạch quản lý bảo tồn, phát huy đồng bộ, phù hợp; mọi chủ trương, chính sách, định hướng phát triển phải làm rõ được trách nhiệm của từng cấp, ngành, cơ quan, đồng thời phải gắn chặt với ý thức trách nhiệm của cả cộng đồng, từng người dân, các tổ chức chính trị - xã hội, cũng có nghĩa là phải luôn chú ý gắn chặt với lợi ích của cả cộng đồng.
Đặc biệt phải được thể hiện một cách cụ thể, công khai, dân chủ, công bằng thông qua các văn bản quy phạm pháp luật. Muốn vậy, mọi vấn đề phải được nghiên cứu một cách đây đủ, thận trọng, khoa học và phải thường xuyên chú trọng đến công tác tuyên truyền, giáo dục, nâng cao kiến thức hiểu biết về di sản - nhất là cho thế hệ trẻ. Phải xây dựng được một mạng lưới tuyên truyền viên, cộng tác viên bảo tồn di sản - phát huy du lịch xuống từng người dân, chủ di tích, chủ doanh nghiệp.
- Để quản lý tốt di sản, trên cơ sở nguyên tắc bảo tồn tính chân xác, đồng thời cho mục tiêu phát triển... cần phải được thông qua hợp tác quốc tế về mọi mặt: chuyên viên, đào tạo, nghiên cứu khoa học, trao đổi kinh nghiệm, kỹ thuật, tập huấn, hội thảo, giao lưu... và cũng không thể thiếu các thiết bị, phương tiện kỹ thuật chuyên dùng, đó là công cụ hỗ trợ đắc lực cho con người.
Xuất phát từ những đặc điểm lịch sử hình thành (địa lý - không gian hành chính, dân cư, kinh tế, văn hóa ...); từ những giá trị nổi bật, điển hình riêng có và từ những bài học thực tiễn hơn 25 năm quản lý bảo tồn, phát huy di sản văn hóa thế giới Hội An... Trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, với công cuộc cải cách hành chính của Đảng và nhà nước ta hiện nay, cùng với việc nhìn lại giai đoạn thực hiện Quy hoạch đầu tư tổng thể cho Đô thị cổ Hội An giai đoạn 2012 - 2025, để tiếp tục triển khai thực hiện tốt công cuộc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa thế giới Hội An cho mục tiêu phát triển, trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc cần thực hiện những nội dung sau:
- Cần sớm triển khai thực hiện, hoàn chỉnh, trình phê duyệt bộ công cụ pháp lý (quy hoạch đầu tư tổng thể..., quy chế quản lý, cơ chế - bộ máy quản lý...) cho khu di sản này. Toàn bộ những công cụ pháp lý này phải đặt trên cơ sở, xuất phát từ những đặc điểm về lịch sử hình thành không gian địa lý hành chính, dân cư, không gian kinh tế, văn hóa của Đô thị thương cảng Hội An xưa. Nghĩa là phải nhìn nhận Đô thị thương cảng - Di sản đô thị Hội An xưa trong một không gian mở, bao gồm cả vùng hạ lưu sông Thu Bồn, vùng cửa sông/biển, biển - đảo; vùng lõi/trung tâm và vùng đệm/chuyển tiếp/vệ tinh/ngoại vi. Xem đây là một thực thể liên hoàn, thống nhất, hoàn chỉnh.
Như vậy, mọi chủ trương, định hướng, chính sách bảo tồn và phát huy, phát triển phải gắn kết, lợi ích và trách nhiệm với từng đối tượng, chủ thể (cá nhân/chủ di tích – di sản, cộng đồng dân cư, cấp chính quyền xã/phương sở tại, doanh nghiệp...), kể cả việc tham gia của cả hệ thống chính trị (tổ chức Đảng, Mặt trận Tổ quốc...).
- Qua thực tiễn và trên nguyên tắc bảo tồn tính chân xác – nguyên gốc độc đáo, đặc thù vượt trội vốn riêng có của di sản để phát triển du lịch. Nên chăng theo hướng Bảo tàng sinh thái và nhân học. Ở đây, nói đến có sự gắn kết, cân bằng, lôgich, khoa học trong một thực thể hữu cơ, không thể tách dời: giữa không gian Khu phố cổ với toàn thể không gian Đô thị thương cảng, cảnh quan sông – nước, làng quê, làng nghề truyền thống, giữa vùng lõi/trung tâm với vùng đệm, vùng chuyển tiếp/vệ tinh; giữa sinh thái và con người; sinh thái và nhân văn/văn hóa - xã hội theo hướng Bảo tàng sinh thái và nhân học (Museum of Ecology & Anthropology). Chính các yếu tố này gắn kết với nhau hình thành “Bảo tàng sống” hay “Bảo tàng sinh thái và nhân học”.
- Với tư cách là một “Di sản sống”, hơn nữa, bản thân các di tích đơn lẻ cấu thành quần thể di tích Di sản văn hóa thế giới Hội An lại chiếm hơn 90% thuộc sở hứu tư nhân – tập thể (cộng đồng dân cư), đặc biệt đơn vị di tích nhà ở/nhà phố do chính người dân – chủ di tích/sở hữu quản lý, sử dụng (để ở/buôn bán/kinh doanh). Đây là đối tượng di tích không chỉ quản lý theo luật Di sản văn hóa mà còn chịu tác động của nhiều văn bản luật khác (như luật: đất đai, xây dựng, dân sự,…).
Tại nhiều cuộc hội thảo trong nước và quốc tế các nhà khoa học đều thống nhất nhận xét: “Hội An đã trở thành một trong những trường hợp thành công nhất ở Việt Nam trong việc đảm bảo sự tồn tại lâu dài của các di sản văn hóa và nâng cao chất lượng của cuộc sống người dân bằng định hướng phát triển du lịch”. Hay, Ông Richard Engelhardt – nguyên cố vấn văn hóa của tổ chức UNESCO Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương nhận định: “Thời kỳ phục hưng của Hội An có thể được coi là sự thành công trong công tác bảo tồn di sản địa phương, trong việc sử dụng truyền thống văn hóa, kỹ năng và những sản phẩm địa phương như là nền tảng cho sự phát triển kinh tế và xã hội. Hôm nay UNESCO chúc mừng những người dân Hội An – và tất cả những người đã ủng hộ họ về tầm nhìn đã mang quá khứ vào tương lai, và về cam kết những tiêu chuẩn kỹ thuật cao nhất của công tác bảo tồn di sản. Kết quả này là cả sự tuyệt vời và mẫu mực và chắc chắn rằng Di sản văn hóa và cộng đồng dân cư của phố cổ xinh đẹp này sẽ không bao giờ mất đi...”. Đặc biệt, các chỉ số phát triển về kinh tế, du lịch ở Hội An khá ngoạn mục, với tốc độ phát triển cao, đóng góp cho sự tăng trưởng chung về kinh tế của thành phố, giải quyết được nhiều lao động, việc làm và góp phần nâng cao đời sống, thu nhập cho nhiều hộ gia đình. Hơn nữa đã đóng góp rất lớn từ nguồn thu cho sự nghiệp bảo tồn, tu bổ, tôn tạo, phục hồi phát huy các giá trị của di sản văn hóa, thiên nhiên.
Có thể khẳng định về sự thành công của Hội An chính là nhờ có định hướng chiến lược đúng đắn, phù hợp sớm được đặt ra đó là: Bảo tồn Khu phố cổ gắn với toàn thể không gian Đô thị thương cảng, cảnh quan sông – nước, làng quê, làng nghề truyền thống, giữa vùng lõi/trung tâm với vùng đệm và chuyển tiếp/vệ tinh như một thực thể thống nhất, đồng bộ, không tách dời; “Bảo tồn di sản vững chắc gắn với xây dựng, phát triển đô thị sinh thái và phát huy du lịch bền vững”. Nghĩa là: vừa bảo tồn tối đa các yếu tố nguyên gốc trong văn hóa truyền thống, gắn với bảo tồn môi trường sinh thái - nhân văn, đồng thời phải giữ gìn môi trường xã hội, gắn với sinh hoạt văn hóa truyền thống; Vừa đáp ứng tối ưu các nhu cầu dân sinh của cư dân đương đại, vừa phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể để phục vụ, phát triển kinh tế du lịch, cải thiện, nâng cao thu nhập đời sống của nhân dân, vừa bảo vệ và ngày càng làm giàu thêm cho nền văn hóa của địa phương, dân tộc; Giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa trách nhiệm bảo tồn di sản với lợi ích mang lại từ việc khai thác, phát huy giá trị của nó thông qua du lịch - dịch vụ; Xem “văn hóa là động lực, mục tiêu” cho sự phát triển của kinh tế du lịch và ngược lại phát triển du lịch phải nhằm mục tiêu đẩy mạnh phát triển nền kinh tế bền vững, nâng cao đời sống của nhân dân, hơn nữa phải nhằm mục tiêu bảo tồn di sản văn hóa, tài nguyên thiên nhiên, môi trường sinh thái.
Từ thực tiễn trong sự nghiệp bảo tồn và phát huy di sản văn hóa ở Hội An có thể rút ra những bài học cụ thể sau:
- Để bảo tồn di sản vững chắc, phát huy du lịch bền vững, điều cốt yếu đáng quan tâm trước hết phải xuất phát từ vấn đề: mỗi di tích - di sản ở mỗi địa phương ngoài cái chung, đều có những giá trị, nét đặc thù và sự hấp dẫn riêng. Cho nên trong quá trình quản lý, bảo tồn và phát huy cần lưu ý xác định và giữ cho được những giá trị - nét đặc thù riêng của mình, kể cả phải có cách tổ chức quản lý, bước đi thích ứng, phù hợp - Nghĩa là không được làm biến đổi - đánh mất những giá trị - nét đặc thù riêng có của di tích - di sản ở nơi địa phương mình. Điều đó được thông qua hệ thống các văn bản pháp quy, pháp lý (quy chế, quy hoạch/kế hoạch, cơ chế...) phù hợp, thích ứng. Bởi như đã biết, sự sai lầm, mất mát về kinh tế có thể làm lại, bù đắp, mua lại được nhưng về di sản văn hóa - thiên nhiên thì khó có thể làm lại được…
- Để quản lý, bảo tồn và phát huy tốt một Di sản văn hóa, đòi hỏi phải có sự thống nhất điều hành của một cấp quản lý hành chính Nhà nước nhất định, toàn diện và trực tiếp, đủ sức làm “nhạc trưởng” - tập hợp cả một hệ thống chính trị và các cấp, ngành vì mục tiêu bảo tồn di sản và phát huy du lịch và làm tốt vai trò gắn kết được giữa: Nhà quản lý: Các cấp chính quyền, cơ quan quản lý nhà nước; Nhà khoa học: các cơ quan chuyên môn, cơ quan nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước; Nhà dân: các chủ di tích, chủ doanh nghiệp - kinh doanh. Mối gắn kết này được đặt trong những nguyên tắc, quan hệ lôgích - biện chứng giữa bảo tồn di sản văn hoá (cả vật thể và phi vật thể) với phát huy, phát triển kinh tế, có giao lưu hội nhập; Hơn nữa, phải có kế hoạch, quy hoạch quản lý bảo tồn, phát huy đồng bộ, phù hợp; mọi chủ trương, chính sách, định hướng phát triển phải làm rõ được trách nhiệm của từng cấp, ngành, cơ quan, đồng thời phải gắn chặt với ý thức trách nhiệm của cả cộng đồng, từng người dân, các tổ chức chính trị - xã hội, cũng có nghĩa là phải luôn chú ý gắn chặt với lợi ích của cả cộng đồng.
Đặc biệt phải được thể hiện một cách cụ thể, công khai, dân chủ, công bằng thông qua các văn bản quy phạm pháp luật. Muốn vậy, mọi vấn đề phải được nghiên cứu một cách đây đủ, thận trọng, khoa học và phải thường xuyên chú trọng đến công tác tuyên truyền, giáo dục, nâng cao kiến thức hiểu biết về di sản - nhất là cho thế hệ trẻ. Phải xây dựng được một mạng lưới tuyên truyền viên, cộng tác viên bảo tồn di sản - phát huy du lịch xuống từng người dân, chủ di tích, chủ doanh nghiệp.
- Để quản lý tốt di sản, trên cơ sở nguyên tắc bảo tồn tính chân xác, đồng thời cho mục tiêu phát triển... cần phải được thông qua hợp tác quốc tế về mọi mặt: chuyên viên, đào tạo, nghiên cứu khoa học, trao đổi kinh nghiệm, kỹ thuật, tập huấn, hội thảo, giao lưu... và cũng không thể thiếu các thiết bị, phương tiện kỹ thuật chuyên dùng, đó là công cụ hỗ trợ đắc lực cho con người.
Xuất phát từ những đặc điểm lịch sử hình thành (địa lý - không gian hành chính, dân cư, kinh tế, văn hóa ...); từ những giá trị nổi bật, điển hình riêng có và từ những bài học thực tiễn hơn 25 năm quản lý bảo tồn, phát huy di sản văn hóa thế giới Hội An... Trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, với công cuộc cải cách hành chính của Đảng và nhà nước ta hiện nay, cùng với việc nhìn lại giai đoạn thực hiện Quy hoạch đầu tư tổng thể cho Đô thị cổ Hội An giai đoạn 2012 - 2025, để tiếp tục triển khai thực hiện tốt công cuộc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa thế giới Hội An cho mục tiêu phát triển, trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc cần thực hiện những nội dung sau:
- Cần sớm triển khai thực hiện, hoàn chỉnh, trình phê duyệt bộ công cụ pháp lý (quy hoạch đầu tư tổng thể..., quy chế quản lý, cơ chế - bộ máy quản lý...) cho khu di sản này. Toàn bộ những công cụ pháp lý này phải đặt trên cơ sở, xuất phát từ những đặc điểm về lịch sử hình thành không gian địa lý hành chính, dân cư, không gian kinh tế, văn hóa của Đô thị thương cảng Hội An xưa. Nghĩa là phải nhìn nhận Đô thị thương cảng - Di sản đô thị Hội An xưa trong một không gian mở, bao gồm cả vùng hạ lưu sông Thu Bồn, vùng cửa sông/biển, biển - đảo; vùng lõi/trung tâm và vùng đệm/chuyển tiếp/vệ tinh/ngoại vi. Xem đây là một thực thể liên hoàn, thống nhất, hoàn chỉnh.
Như vậy, mọi chủ trương, định hướng, chính sách bảo tồn và phát huy, phát triển phải gắn kết, lợi ích và trách nhiệm với từng đối tượng, chủ thể (cá nhân/chủ di tích – di sản, cộng đồng dân cư, cấp chính quyền xã/phương sở tại, doanh nghiệp...), kể cả việc tham gia của cả hệ thống chính trị (tổ chức Đảng, Mặt trận Tổ quốc...).
- Qua thực tiễn và trên nguyên tắc bảo tồn tính chân xác – nguyên gốc độc đáo, đặc thù vượt trội vốn riêng có của di sản để phát triển du lịch. Nên chăng theo hướng Bảo tàng sinh thái và nhân học. Ở đây, nói đến có sự gắn kết, cân bằng, lôgich, khoa học trong một thực thể hữu cơ, không thể tách dời: giữa không gian Khu phố cổ với toàn thể không gian Đô thị thương cảng, cảnh quan sông – nước, làng quê, làng nghề truyền thống, giữa vùng lõi/trung tâm với vùng đệm, vùng chuyển tiếp/vệ tinh; giữa sinh thái và con người; sinh thái và nhân văn/văn hóa - xã hội theo hướng Bảo tàng sinh thái và nhân học (Museum of Ecology & Anthropology). Chính các yếu tố này gắn kết với nhau hình thành “Bảo tàng sống” hay “Bảo tàng sinh thái và nhân học”.
- Với tư cách là một “Di sản sống”, hơn nữa, bản thân các di tích đơn lẻ cấu thành quần thể di tích Di sản văn hóa thế giới Hội An lại chiếm hơn 90% thuộc sở hứu tư nhân – tập thể (cộng đồng dân cư), đặc biệt đơn vị di tích nhà ở/nhà phố do chính người dân – chủ di tích/sở hữu quản lý, sử dụng (để ở/buôn bán/kinh doanh). Đây là đối tượng di tích không chỉ quản lý theo luật Di sản văn hóa mà còn chịu tác động của nhiều văn bản luật khác (như luật: đất đai, xây dựng, dân sự,…).
Tác giả: Nguyễn Chí Trung
Nguồn tin: Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An
Những tin cũ hơn
