Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Truyền thống sử dụng ghe thuyền và các hoạt động văn nghệ, thể thao sông nước ở Hội An
Hằng năm, trên dòng Thu Bồn và Cổ Cò thơ mộng, hay tại đảo Cù Lao Chàm ở Hội An diễn ra nhiều cuộc đua ghe lớn nhỏ, thu hút đông đảo nhân dân, các đội đua trên địa bàn thành phố và những vùng lân cận tham gia. Khởi nguồn từ khát vọng chinh phục sông nước suốt hành trình lịch sử ngược xuôi sông biển và truyền thống nghề đóng sửa ghe thuyền từ bao đời của cư dân nơi đây, tinh thần hăng hái trước mỗi cuộc đua dường như luôn sẵn có trong huyết mạch mỗi người, từ những tay bơi tay chèo rắn chắc, dẻo dai cho đến cộng đồng cư dân ủng hộ, cổ vũ nhiệt thành.
Làng nghề đóng sửa ghe thuyền của người Việt hình thành từ sớm trên đất Hội An là Kim Bồng. Từ đây đã nhân rộng các trại, xưởng đóng sửa ghe thuyền ở những vùng lân cận. Riêng tại Kim Bồng, có sự phân hóa chuyên môn sâu, ngoài lực lượng thợ đóng sửa về phần gỗ còn có đội ngũ thợ chuyên xảm trét.
Xảm trét là công đoạn quan trọng để hoàn thiện chiếc ghe khi đóng mới, cũng là một bước cốt yếu của việc tu sửa, bảo dưỡng theo định kỳ. Sau khi xảm, tức là bịt kín các khoảng hở giữa be, long cốt, lô và một số vị trí khác trên ghe bằng hỗn hợp dầu rái, chai phà và xơ tre, thợ đóng thuyền quét vài lớp dầu rái phủ ngoài loáng bóng, giúp bảo vệ vỏ ghe bền chắc trong môi trường nước. Một chiếc ghe đẹp được hạ thuỷ sẽ làm gia tăng niềm tin của người chủ về sự an toàn, phát đạt khi hành nghề.
Với lợi thế là nơi kết tập, giao thương hàng hóa trên nguồn, dưới biển của Hội An, các chủ trại ở đây luôn ưu tiên chọn những loại gỗ quý, dầu rái, chai phà tốt từ vùng thượng nguồn để những chiếc ghe. Đi cùng nguyên liệu thượng hạng là đội ngũ thợ lành nghề, kỹ thuật tinh xảo kế thừa và phát triển qua quá trình giao lưu văn hoá tại Hội An. Vậy nên uy tín, chất lượng ghe thuyền của làng mộc Kim Bồng nói riêng và Hội An nói chung mỗi ngày một vang xa.
Các phương tiện ghe thuyền được chế tạo và sử dụng ở Hội An khá phong phú, phù hợp với sự sáng tạo đa dạng những phương thức khai thác nguồn lợi từ sông nước của cư dân nơi đây.
Riêng trong hoạt động đánh bắt trên sông cũng đã có lắm cách thức khác nhau, như một lời ca dao kể lại rằng:
Ngoài việc dùng ghe, thuyền, thúng chai thông thường, một số kiểu đánh bắt ở Hội An còn có những phương tiện và kỹ thuật khá đặc thù như sõng (trễ), ghe te, ghe rớ ngao… Thúng chai đặc biệt với dáng hình tròn trịa, là một phương tiện gọn nhẹ và linh hoạt, khá đắc dụng trong đời sống thường ngày của cư dân Hội An vùng sông nước. Bà con cũng thường chở theo từ một đến hai chiếc thúng chai trên tàu lớn để làm nghề tại ngư trường như câu, thả lưới chuồn, mành chà, lưới bao...
Ghe thuyền vận tải, buôn bán kết nối miền ngược với miền xuôi có các loại ghe nguồn, ghe bầu loại nhỏ, ghe nan. Ghe nguồn là loại ghe trường, cũng là một loại ghe đặc trưng của Hội An, được đóng hoàn toàn bằng gỗ hoặc đáy bằng mê tre, be gỗ… Như tên gọi, ghe nguồn tham gia buôn bán tại các ngõ nguồn của xứ Quảng. Lườn ghe cạn hơn để lèo lái tốt qua những đoạn sông cạn đá ngầm. Ấn tượng hơn cả là ghe bầu, một phương tiện trọng tải lớn phổ biến từ 50 đến 100 tấn, giữ vai trò quan trọng trong quân sự, văn hóa, đặc biệt là kinh tế. Đây là phương tiện chủ yếu tạo nên mạng lưới mậu dịch thông suốt giữa các bến cảng - thị tứ trong nước bằng đường biển, quan hệ giao thương với các nước trong khu vực và quốc tế. Ở Hội An có các vạn buôn ghe bầu nổi tiếng buôn đường dài trên biển như Thanh Châu, Cẩm Phô, Thanh Hà... (theo NNC Trần Văn An). Mỗi chuyến buôn hàng ra Bắc vào Nam, có khi sang tận Nam Vang, Xiêm La, Miến Điện, Singapore…, ghe bầu phải lưu lại trên đất khách hàng tháng trời để đợi gió Tín phong thuận chiều về. Thế nên mới có lời ca rằng:
Một loại phương tiện sông nước gắn liền với tín ngưỡng dân gian và hoạt động hội hè hàng năm của cư dân Hội An là ghe đua. Đua ghe thể hiện khả năng tập hợp lực lượng, trình độ kỹ thuật, sức bền, tính tổ chức… và khẳng định bản lĩnh chinh phục sông nước của người Hội An. Trong tác phẩm Thuyền buồm Đông Dương, tác giả J.B.Piétri, một kiểm ngư viên di chuyển khắp vùng ven biển của xứ Đông Dương thuộc Pháp, đã không dấu được cảm xúc khi chứng kiến ở Hội An “Vào những dịp lễ tết trong năm, người ta tổ chức những cuộc đua thuyền. Thế là trong một cảnh diệu kỳ nhiều màu sắc, trong âm thanh ồn ào của trống kèn cồng chiêng, trong tiếng pháo đì đùng, mọi tàu thuyền, từ thuyền mành Trung Hoa, ghe bầu, ghe nan, ghe trường, tới ghe mành, tất cả kéo lên những lá cờ đuôi nheo có răng cưa của người Việt với đủ màu vàng, đỏ, xanh lá, cam, tất cả những dải vải báo gió sặc sỡ, những cờ hiệu, cờ đuôi én, cờ lệnh, quốc kỳ phấp phới trên mọi cột buồm”[1].
Hầu như làng xã nào ở Hội An cũng có một hoặc hai chiếc ghe đua. Những địa phương có truyền thống đua ghe đều dành khu đất riêng gần sông để làm trại bảo quản ghe đua, bên cạnh là miếu thờ Bà thủy. Trước khi đưa ghe đua hạ thủy tham gia các cuộc đua vào những dịp hội hè, lễ tết hàng năm, dân làng phải tổ chức cúng Bà nhằm cầu mong được thuận buồm xuôi gió, và thể hiện ý chí đoàn kết, quyết tâm của cộng đồng, vạn ghe.
Cộng đồng cư dân gắn bó với ghe thuyền trên sông biển ở Hội An rất yêu thích hò khoan đối đáp, các điệu lý, hò chèo thuyền… Từ giữa dòng trôi, khởi lên khúc ca, câu hò bằng thanh âm ngọt ngào của xứ sở, bao nỗi nhọc nhằn, vất vả như tan biến cả vào mênh mang đất trời.
Từ những chuyến ghe bầu Hội An, xứ Quảng ra Bắc vào Nam, người xưa đã để lại các bài vè Các lái hay vè Thủy trình, vè Nhật trình. Những sáng tác dân gian này kể tên đầy đủ các địa danh núi, đá, vũng ghềnh, cửa sông, bến cảng, phố xá trên đất liền; ghi lại nằm lòng những địa hình hiểm trở thường gây tai nạn cho thuyền bè qua lại.
Cộng động cư dân Hội An cũng không thể thiếu diễn xướng hò đưa linh và bả trạo trong nghi thức tín ngưỡng thờ cúng thần biển và tang ma. Diễn xướng hò đưa linh diễn ra tại nhà đám, hay ngoài nghĩa trang, lúc sắp hạ huyệt. Nghệ thuật diễn xướng bả trạo lại là một phần quan trọng trong nghi thức thờ cúng cá Ông, diễn ra vào những dịp có cá Ông lụy, hoặc cúng cầu ngư, cầu an, kỵ Ông hằng năm ở các lăng Ông. Những hình thức diễn xướng này bao gồm các làn điệu hát bội xen kẽ với lý, hò, vè kết hợp di chuyển đội hình con trạo mang tính ước lệ của hoạt động chèo ghe và sinh hoạt thường ngày trên sông nước của ngư dân dưới sự chỉ huy của tổng lái, tổng mũi, tổng thương. Với nghệ thuật cách điệu hóa sinh động, tài tình, chiếc thuyền chèo hầu Ông mang dáng dấp của một thương thuyền lớn, ghi dấu thời vàng son của các vạn buôn ghe bầu Hội An trên những chuyến hành trình vượt ngàn dặm biển khơi.
Ghe thuyền trong đời sống của người Hội An không chỉ là phương tiện để di chuyển, lao động sản xuất, mà còn là thành tựu kỹ thuật, phản ánh tư duy sáng tạo và bản lĩnh hướng biển. Từ những kỹ thuật đóng ghe thuyền tiên tiến và thói quen gắn bó, lão luyện trên sông nước, người Hội An đã không bỏ lỡ cơ hội hiếm có của lịch sử để trở thành chủ nhân một cảng thị quốc tế phồn thịnh qua các thế kỷ XVI, XVII, XVIII. Nhìn lại Hội An một thời, chúng ta không thể không bị cuốn tầm mắt về phía những bến đậu tấp nập ghe nguồn, ghe buôn, ghe bầu… và làng nghề đóng sửa ghe thuyền Kim Bồng nức tiếng ngược xuôi.
Xảm trét là công đoạn quan trọng để hoàn thiện chiếc ghe khi đóng mới, cũng là một bước cốt yếu của việc tu sửa, bảo dưỡng theo định kỳ. Sau khi xảm, tức là bịt kín các khoảng hở giữa be, long cốt, lô và một số vị trí khác trên ghe bằng hỗn hợp dầu rái, chai phà và xơ tre, thợ đóng thuyền quét vài lớp dầu rái phủ ngoài loáng bóng, giúp bảo vệ vỏ ghe bền chắc trong môi trường nước. Một chiếc ghe đẹp được hạ thuỷ sẽ làm gia tăng niềm tin của người chủ về sự an toàn, phát đạt khi hành nghề.
Giải đua ghe truyền thống thành phố Hội An trên sông thu bồn - Ảnh: Quang Ngọc
Với lợi thế là nơi kết tập, giao thương hàng hóa trên nguồn, dưới biển của Hội An, các chủ trại ở đây luôn ưu tiên chọn những loại gỗ quý, dầu rái, chai phà tốt từ vùng thượng nguồn để những chiếc ghe. Đi cùng nguyên liệu thượng hạng là đội ngũ thợ lành nghề, kỹ thuật tinh xảo kế thừa và phát triển qua quá trình giao lưu văn hoá tại Hội An. Vậy nên uy tín, chất lượng ghe thuyền của làng mộc Kim Bồng nói riêng và Hội An nói chung mỗi ngày một vang xa.
Các phương tiện ghe thuyền được chế tạo và sử dụng ở Hội An khá phong phú, phù hợp với sự sáng tạo đa dạng những phương thức khai thác nguồn lợi từ sông nước của cư dân nơi đây.
Riêng trong hoạt động đánh bắt trên sông cũng đã có lắm cách thức khác nhau, như một lời ca dao kể lại rằng:
Cha chài mẹ lưới con câu
Thằng rể đứng đó, con dâu ngồi nò
Thằng rể đứng đó, con dâu ngồi nò
Ngoài việc dùng ghe, thuyền, thúng chai thông thường, một số kiểu đánh bắt ở Hội An còn có những phương tiện và kỹ thuật khá đặc thù như sõng (trễ), ghe te, ghe rớ ngao… Thúng chai đặc biệt với dáng hình tròn trịa, là một phương tiện gọn nhẹ và linh hoạt, khá đắc dụng trong đời sống thường ngày của cư dân Hội An vùng sông nước. Bà con cũng thường chở theo từ một đến hai chiếc thúng chai trên tàu lớn để làm nghề tại ngư trường như câu, thả lưới chuồn, mành chà, lưới bao...
Ghe thuyền vận tải, buôn bán kết nối miền ngược với miền xuôi có các loại ghe nguồn, ghe bầu loại nhỏ, ghe nan. Ghe nguồn là loại ghe trường, cũng là một loại ghe đặc trưng của Hội An, được đóng hoàn toàn bằng gỗ hoặc đáy bằng mê tre, be gỗ… Như tên gọi, ghe nguồn tham gia buôn bán tại các ngõ nguồn của xứ Quảng. Lườn ghe cạn hơn để lèo lái tốt qua những đoạn sông cạn đá ngầm. Ấn tượng hơn cả là ghe bầu, một phương tiện trọng tải lớn phổ biến từ 50 đến 100 tấn, giữ vai trò quan trọng trong quân sự, văn hóa, đặc biệt là kinh tế. Đây là phương tiện chủ yếu tạo nên mạng lưới mậu dịch thông suốt giữa các bến cảng - thị tứ trong nước bằng đường biển, quan hệ giao thương với các nước trong khu vực và quốc tế. Ở Hội An có các vạn buôn ghe bầu nổi tiếng buôn đường dài trên biển như Thanh Châu, Cẩm Phô, Thanh Hà... (theo NNC Trần Văn An). Mỗi chuyến buôn hàng ra Bắc vào Nam, có khi sang tận Nam Vang, Xiêm La, Miến Điện, Singapore…, ghe bầu phải lưu lại trên đất khách hàng tháng trời để đợi gió Tín phong thuận chiều về. Thế nên mới có lời ca rằng:
Ghe bầu trở lái về Đông
Con gái theo chồng bỏ mẹ ai nuôi?
Con gái theo chồng bỏ mẹ ai nuôi?
Một loại phương tiện sông nước gắn liền với tín ngưỡng dân gian và hoạt động hội hè hàng năm của cư dân Hội An là ghe đua. Đua ghe thể hiện khả năng tập hợp lực lượng, trình độ kỹ thuật, sức bền, tính tổ chức… và khẳng định bản lĩnh chinh phục sông nước của người Hội An. Trong tác phẩm Thuyền buồm Đông Dương, tác giả J.B.Piétri, một kiểm ngư viên di chuyển khắp vùng ven biển của xứ Đông Dương thuộc Pháp, đã không dấu được cảm xúc khi chứng kiến ở Hội An “Vào những dịp lễ tết trong năm, người ta tổ chức những cuộc đua thuyền. Thế là trong một cảnh diệu kỳ nhiều màu sắc, trong âm thanh ồn ào của trống kèn cồng chiêng, trong tiếng pháo đì đùng, mọi tàu thuyền, từ thuyền mành Trung Hoa, ghe bầu, ghe nan, ghe trường, tới ghe mành, tất cả kéo lên những lá cờ đuôi nheo có răng cưa của người Việt với đủ màu vàng, đỏ, xanh lá, cam, tất cả những dải vải báo gió sặc sỡ, những cờ hiệu, cờ đuôi én, cờ lệnh, quốc kỳ phấp phới trên mọi cột buồm”[1].
Hầu như làng xã nào ở Hội An cũng có một hoặc hai chiếc ghe đua. Những địa phương có truyền thống đua ghe đều dành khu đất riêng gần sông để làm trại bảo quản ghe đua, bên cạnh là miếu thờ Bà thủy. Trước khi đưa ghe đua hạ thủy tham gia các cuộc đua vào những dịp hội hè, lễ tết hàng năm, dân làng phải tổ chức cúng Bà nhằm cầu mong được thuận buồm xuôi gió, và thể hiện ý chí đoàn kết, quyết tâm của cộng đồng, vạn ghe.
Cộng đồng cư dân gắn bó với ghe thuyền trên sông biển ở Hội An rất yêu thích hò khoan đối đáp, các điệu lý, hò chèo thuyền… Từ giữa dòng trôi, khởi lên khúc ca, câu hò bằng thanh âm ngọt ngào của xứ sở, bao nỗi nhọc nhằn, vất vả như tan biến cả vào mênh mang đất trời.
Từ những chuyến ghe bầu Hội An, xứ Quảng ra Bắc vào Nam, người xưa đã để lại các bài vè Các lái hay vè Thủy trình, vè Nhật trình. Những sáng tác dân gian này kể tên đầy đủ các địa danh núi, đá, vũng ghềnh, cửa sông, bến cảng, phố xá trên đất liền; ghi lại nằm lòng những địa hình hiểm trở thường gây tai nạn cho thuyền bè qua lại.
Cộng động cư dân Hội An cũng không thể thiếu diễn xướng hò đưa linh và bả trạo trong nghi thức tín ngưỡng thờ cúng thần biển và tang ma. Diễn xướng hò đưa linh diễn ra tại nhà đám, hay ngoài nghĩa trang, lúc sắp hạ huyệt. Nghệ thuật diễn xướng bả trạo lại là một phần quan trọng trong nghi thức thờ cúng cá Ông, diễn ra vào những dịp có cá Ông lụy, hoặc cúng cầu ngư, cầu an, kỵ Ông hằng năm ở các lăng Ông. Những hình thức diễn xướng này bao gồm các làn điệu hát bội xen kẽ với lý, hò, vè kết hợp di chuyển đội hình con trạo mang tính ước lệ của hoạt động chèo ghe và sinh hoạt thường ngày trên sông nước của ngư dân dưới sự chỉ huy của tổng lái, tổng mũi, tổng thương. Với nghệ thuật cách điệu hóa sinh động, tài tình, chiếc thuyền chèo hầu Ông mang dáng dấp của một thương thuyền lớn, ghi dấu thời vàng son của các vạn buôn ghe bầu Hội An trên những chuyến hành trình vượt ngàn dặm biển khơi.
Ghe thuyền trong đời sống của người Hội An không chỉ là phương tiện để di chuyển, lao động sản xuất, mà còn là thành tựu kỹ thuật, phản ánh tư duy sáng tạo và bản lĩnh hướng biển. Từ những kỹ thuật đóng ghe thuyền tiên tiến và thói quen gắn bó, lão luyện trên sông nước, người Hội An đã không bỏ lỡ cơ hội hiếm có của lịch sử để trở thành chủ nhân một cảng thị quốc tế phồn thịnh qua các thế kỷ XVI, XVII, XVIII. Nhìn lại Hội An một thời, chúng ta không thể không bị cuốn tầm mắt về phía những bến đậu tấp nập ghe nguồn, ghe buôn, ghe bầu… và làng nghề đóng sửa ghe thuyền Kim Bồng nức tiếng ngược xuôi.
[1] J.B.Piétri (2015), Thuyền buồm Đông Dương, Nxb Trẻ, tr.122-124 (Đỗ Thái Bình dịch). Ông J.B.Piétri viết cuốn Voiliers d’Indochine nguyên bản tiếng Pháp vào những năm 30 và đầu 40 của thế kỷ XX.
Tác giả: Ngoc Tran Quang, Thái Thị Liễu Chi
Nguồn tin: Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Những tin cũ hơn
