Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Bảng hiệu xưa tại một số di tích trong Khu phố cổ Hội An
Ở Khu phố cổ Hội An, mặt tiền của nhiều ngôi nhà cổ hiện vẫn còn lưu giữ được những tấm bảng hiệu đã có từ lâu đời, chí ít cũng được dựng lên trước 1975[1]. Các bảng hiệu này làm hoàn toàn thủ công bởi các chất liệu khác nhau, có hình thức đơn giản nhưng chứa đựng thông tin lịch sử khá thú vị về tên chủ nhà (cũng là tên cửa hiệu), tên cửa hiệu, các mặt hàng kinh doanh buôn bán. “Qua điều tra, khảo sát, hiện nay khu phố cồ có 75 bảng hiệu buôn, trong đó có 45 hiệu buôn có trên 100 năm, 30 hiệu buôn dưới 100 năm. Đa số bảng hiệu làm bằng chất liệu gỗ hoặc vữa vôi, xi măng đắp nổi trên tường sơn, quét màu, dùng mỹ thuật chạm nổi hay đục lõm, sơn đỏ/đen, thếp vàng, một số ít làm bằng tôn và giấy. Dù là chất liệu gì thì chữ viết đều thể hiện lối viết chân phương, sắc khí thanh thoát, dứt khoát”[2].
Dạo bước trong Khu phố cổ, không khó để bắt gặp những dòng chữ lớn (chữ Quốc ngữ) gò tôn kẽm, sơn màu đỏ, trắng nổi bật. Đó là tên cửa hiệu, như hiệu giày và vali Đồng Lợi (60 Lê Lợi), hiệu ảnh Huỳnh Sỏ (96 Lê Lợi), Huỳnh Sau (108 Trần Phú), nhà sách Bình Minh (45 Trần Phú), nhà may Tiến Hưng (78 Trần Phú), hiệu buôn Anh Lợi (86 Trần Phú). Những cái tên này đã trở nên quen thuộc, ghi sâu vào tiềm thức nhiều người dân địa phương. Bảng hiệu loại này hiện chỉ thấy trên hai tuyến đường Trần Phú và Lê Lợi.
Ngoài những bảng hiệu được kẻ, vẽ bằng sơn trên nền là tấm tôn kẽm hoặc bảng gỗ phẳng thường thấy, gò tôn kẽm như kể trên, còn có những bảng hiệu được đắp nổi bằng vữa trực tiếp trên bề mặt tường mặt tiền (với nhà có tường mặt tiền xây gạch). Do nhiều nhà (hiệu buôn) trong phố có gốc gác người Hoa, Minh Hương nên tên hiệu buôn được đắp bằng chữ Hán hoặc cả chữ Hán và chữ Quốc ngữ, thể hiện niềm tự hào, hãnh diện của gia chủ. Tên hiệu buôn thường được đặt với những từ mang ý nghĩa tốt lành, hàm ý cầu mong buôn bán phát đạt, cơ nghiệp trường tồn, hoặc theo tâm đức con người, và có thể xem đây là một bộ phận của di sản Hán Nôm tại Hội An. Vị trí đắp bảng hiệu là phía trên cửa đi tường mặt tiền, có khung viền chữ nhật đơn giản, ít chi tiết, hình thức như một bức hoành. Chữ được sơn đen, đỏ, nổi bật trên nền vôi trắng của “bức hoành”, tổng thể bảng hiệu lại nổi bật trên nền màu vàng, xanh ve của tường vôi, tạo được sự chú ý, mang lại hiệu quả quảng cáo rõ rệt. Nhà đều có kiểu thức 3 gian truyền thống, bảng hiệu được đặt vị trí trung tâm càng làm tăng thêm vẻ cân xứng, trở thành một chi tiết trang trí kiến trúc nổi bật, làm mặt tiền ngôi nhà thêm phần duyên dáng. Cá biệt có nhà 103 Nguyễn Thái Học có dòng chữ Quốc ngữ: “Xưởng làm xà phòng Savonnerie” đắp nổi bên dưới cửa sổ tường phòng lồi hai bên mặt tiền rất nổi bật, dễ thấy.
Hình thức bảng hiệu đắp vữa này chủ yếu nhìn thấy trên đường Nguyễn Thái Học, một số ít khác trên đường Trần Phú và rải rác ở đường Tiểu La, Phan Bội Châu. Cụ thể:
+ Đường Nguyễn Thái Học: 興 生 李 (Hưng Sinh Lý, nhà số 15), 維 益 (Duy Ích, nhà số 21), 南 發 (Nam Phát, nhà số 28), 璜 合 (Huỳnh Hợp, nhà số 33), 元 合 (Nguyên Hiệp, nhà số 98), 福 盛 (Phước Thịnh, nhà số 99), 泉 昌 利 (Tuyền Xương Lợi, nhà số 100), 錦 盛 (Cẩm Thịnh, nhà số 110).
+ Đường Trần Phú: 順 安 (Thuận An đường, nhà số 49), 和 春 (Hòa Xuân, nhà số 98), 德 昌 (Đức Xương, nhà số 101).
+ Đường Tiểu La: 新 寜 (Tân Ninh, nhà số 29).
+ Đường Phan Bội Châu: 書 香 (Thư Hương, nhà số 52).
Với nhà có mặt tiền vách gỗ, một vài gia chủ đã tận dụng tối đa để quảng cáo, thậm chí chạm khắc trực tiếp nội dung quảng cáo trên cấu kiện kiến trúc gỗ. Điển hình như nhà Diệp Đồng Nguyên (80 Nguyễn Thái Học), một hiệu buôn rất nổi tiếng trong Khu phố cổ trước đây, bên cạnh bảng quảng cáo bằng tôn kẽm treo hai bên tường biên, chữ Hán đắp nổi tên hiệu buôn ở ba cạnh trước tường biên, bảng hiệu chính giữa mặt tiền có chữ: 葉 同 原 (Diệp Đồng Nguyên) sơn đỏ trên nền sơn xanh ve của vách gỗ, hai gian bên là chữ Quốc ngữ: Diep – Dong – Nguyen, chạm khắc nhiều hoa văn trang trí đặc sắc, sinh động như khung bao của một bức hoành, không khác gì một tác phẩm nghệ thuật. Tên cửa hiệu được thể hiện nhiều lần trên mặt tiền nhà bằng cả hai thứ ngôn ngữ Quốc ngữ, Hán, ắt hẳn khách hàng khó lòng mà không nhớ tên cửa hiệu được. Bên dưới bảng hiệu lớn còn có hai bảng nhỏ, cùng một nội dung quảng cáo: 二 天 堂 馳 名 藥 品 分 銷 䖏 (Nhị Thiên đường trì danh dược phẩm phân tiêu xứ). Tên hiệu buôn lặp lại trên bảng treo dọc hai bên cửa chính, trông như một cặp liễn đối, bên dưới là giới thiệu các mặt hàng có tại hiệu buôn: 葉 同 原 / 綾 羅 縐 紗 紡 綢 絨 緞 (Diệp Đồng Nguyên / Lăng la, trứu sa, phưởng trù, nhung đoạn); 葉 同 原 / 書 藉 圖 畫 丸 散 丹 蓇 (Diệp đồng Nguyên/Thư tịch, đồ họa, hoàn tán, đan cốt).
Hay như nhà 60 Nguyễn Thái Học (là mặt tiền kéo dài của nhà 77 Trần Phú - Hiệu buôn Quân Thắng cũng rất nổi tiếng trước đây), nội dung quảng cáo được khắc trực tiếp trên ván diềm gỗ che đà sàn ban công. Chữ khắc to, rõ bằng cả 2 ngôn ngữ Hán Việt, Hán, gây ấn tượng mạnh, khiến ai đi ngang qua cũng phải ngoái lại nhìn: “CHIEN BIEN SAM NHUNG DUOC TAI HOAN TAN CAO DON DAI LY TAP HOA”[3], và “均 滕 参 茸 藥 材 華 洋 雜 貨 發 行” (Quân Thắng sâm nhung dược tài Hoa dương tạp hóa phát hành)[4].
Để tăng hiệu quả quảng cáo, một số cửa hiệu còn tận dụng mảng tường hai bên hiên nhà để giới thiệu các dịch vụ, mặt hàng kinh doanh với thủ pháp đắp vẽ tương tự, hình thức có phần phóng khoáng, tự do hơn so với bảng hiệu chính trên tường mặt tiền. Như nhà 48 Nguyễn Thái Học, có thể (tạm đoán) trước đây từng là tửu lầu, khách sạn Đông Sơn, kinh doanh tiệc rượu; sau này trở thành nhà thuốc hiệu Bảo Nhân đường. Có một điều đáng tiếc là các chi tiết này hầu hết bị bong mờ, hay bị che khuất bởi giàn hoa, các vật dụng trang trí kinh doanh khác nên ít được chú ý. Hình thức quảng cáo này hiện chỉ nhìn thấy ở một số ít nhà trên đường Nguyễn Thái Học, cụ thể như dưới đây:
Dạo bước trong Khu phố cổ, không khó để bắt gặp những dòng chữ lớn (chữ Quốc ngữ) gò tôn kẽm, sơn màu đỏ, trắng nổi bật. Đó là tên cửa hiệu, như hiệu giày và vali Đồng Lợi (60 Lê Lợi), hiệu ảnh Huỳnh Sỏ (96 Lê Lợi), Huỳnh Sau (108 Trần Phú), nhà sách Bình Minh (45 Trần Phú), nhà may Tiến Hưng (78 Trần Phú), hiệu buôn Anh Lợi (86 Trần Phú). Những cái tên này đã trở nên quen thuộc, ghi sâu vào tiềm thức nhiều người dân địa phương. Bảng hiệu loại này hiện chỉ thấy trên hai tuyến đường Trần Phú và Lê Lợi.
Ngoài những bảng hiệu được kẻ, vẽ bằng sơn trên nền là tấm tôn kẽm hoặc bảng gỗ phẳng thường thấy, gò tôn kẽm như kể trên, còn có những bảng hiệu được đắp nổi bằng vữa trực tiếp trên bề mặt tường mặt tiền (với nhà có tường mặt tiền xây gạch). Do nhiều nhà (hiệu buôn) trong phố có gốc gác người Hoa, Minh Hương nên tên hiệu buôn được đắp bằng chữ Hán hoặc cả chữ Hán và chữ Quốc ngữ, thể hiện niềm tự hào, hãnh diện của gia chủ. Tên hiệu buôn thường được đặt với những từ mang ý nghĩa tốt lành, hàm ý cầu mong buôn bán phát đạt, cơ nghiệp trường tồn, hoặc theo tâm đức con người, và có thể xem đây là một bộ phận của di sản Hán Nôm tại Hội An. Vị trí đắp bảng hiệu là phía trên cửa đi tường mặt tiền, có khung viền chữ nhật đơn giản, ít chi tiết, hình thức như một bức hoành. Chữ được sơn đen, đỏ, nổi bật trên nền vôi trắng của “bức hoành”, tổng thể bảng hiệu lại nổi bật trên nền màu vàng, xanh ve của tường vôi, tạo được sự chú ý, mang lại hiệu quả quảng cáo rõ rệt. Nhà đều có kiểu thức 3 gian truyền thống, bảng hiệu được đặt vị trí trung tâm càng làm tăng thêm vẻ cân xứng, trở thành một chi tiết trang trí kiến trúc nổi bật, làm mặt tiền ngôi nhà thêm phần duyên dáng. Cá biệt có nhà 103 Nguyễn Thái Học có dòng chữ Quốc ngữ: “Xưởng làm xà phòng Savonnerie” đắp nổi bên dưới cửa sổ tường phòng lồi hai bên mặt tiền rất nổi bật, dễ thấy.
Hình thức bảng hiệu đắp vữa này chủ yếu nhìn thấy trên đường Nguyễn Thái Học, một số ít khác trên đường Trần Phú và rải rác ở đường Tiểu La, Phan Bội Châu. Cụ thể:
+ Đường Nguyễn Thái Học: 興 生 李 (Hưng Sinh Lý, nhà số 15), 維 益 (Duy Ích, nhà số 21), 南 發 (Nam Phát, nhà số 28), 璜 合 (Huỳnh Hợp, nhà số 33), 元 合 (Nguyên Hiệp, nhà số 98), 福 盛 (Phước Thịnh, nhà số 99), 泉 昌 利 (Tuyền Xương Lợi, nhà số 100), 錦 盛 (Cẩm Thịnh, nhà số 110).
+ Đường Trần Phú: 順 安 (Thuận An đường, nhà số 49), 和 春 (Hòa Xuân, nhà số 98), 德 昌 (Đức Xương, nhà số 101).
+ Đường Tiểu La: 新 寜 (Tân Ninh, nhà số 29).
+ Đường Phan Bội Châu: 書 香 (Thư Hương, nhà số 52).
Với nhà có mặt tiền vách gỗ, một vài gia chủ đã tận dụng tối đa để quảng cáo, thậm chí chạm khắc trực tiếp nội dung quảng cáo trên cấu kiện kiến trúc gỗ. Điển hình như nhà Diệp Đồng Nguyên (80 Nguyễn Thái Học), một hiệu buôn rất nổi tiếng trong Khu phố cổ trước đây, bên cạnh bảng quảng cáo bằng tôn kẽm treo hai bên tường biên, chữ Hán đắp nổi tên hiệu buôn ở ba cạnh trước tường biên, bảng hiệu chính giữa mặt tiền có chữ: 葉 同 原 (Diệp Đồng Nguyên) sơn đỏ trên nền sơn xanh ve của vách gỗ, hai gian bên là chữ Quốc ngữ: Diep – Dong – Nguyen, chạm khắc nhiều hoa văn trang trí đặc sắc, sinh động như khung bao của một bức hoành, không khác gì một tác phẩm nghệ thuật. Tên cửa hiệu được thể hiện nhiều lần trên mặt tiền nhà bằng cả hai thứ ngôn ngữ Quốc ngữ, Hán, ắt hẳn khách hàng khó lòng mà không nhớ tên cửa hiệu được. Bên dưới bảng hiệu lớn còn có hai bảng nhỏ, cùng một nội dung quảng cáo: 二 天 堂 馳 名 藥 品 分 銷 䖏 (Nhị Thiên đường trì danh dược phẩm phân tiêu xứ). Tên hiệu buôn lặp lại trên bảng treo dọc hai bên cửa chính, trông như một cặp liễn đối, bên dưới là giới thiệu các mặt hàng có tại hiệu buôn: 葉 同 原 / 綾 羅 縐 紗 紡 綢 絨 緞 (Diệp Đồng Nguyên / Lăng la, trứu sa, phưởng trù, nhung đoạn); 葉 同 原 / 書 藉 圖 畫 丸 散 丹 蓇 (Diệp đồng Nguyên/Thư tịch, đồ họa, hoàn tán, đan cốt).
Hay như nhà 60 Nguyễn Thái Học (là mặt tiền kéo dài của nhà 77 Trần Phú - Hiệu buôn Quân Thắng cũng rất nổi tiếng trước đây), nội dung quảng cáo được khắc trực tiếp trên ván diềm gỗ che đà sàn ban công. Chữ khắc to, rõ bằng cả 2 ngôn ngữ Hán Việt, Hán, gây ấn tượng mạnh, khiến ai đi ngang qua cũng phải ngoái lại nhìn: “CHIEN BIEN SAM NHUNG DUOC TAI HOAN TAN CAO DON DAI LY TAP HOA”[3], và “均 滕 参 茸 藥 材 華 洋 雜 貨 發 行” (Quân Thắng sâm nhung dược tài Hoa dương tạp hóa phát hành)[4].
Để tăng hiệu quả quảng cáo, một số cửa hiệu còn tận dụng mảng tường hai bên hiên nhà để giới thiệu các dịch vụ, mặt hàng kinh doanh với thủ pháp đắp vẽ tương tự, hình thức có phần phóng khoáng, tự do hơn so với bảng hiệu chính trên tường mặt tiền. Như nhà 48 Nguyễn Thái Học, có thể (tạm đoán) trước đây từng là tửu lầu, khách sạn Đông Sơn, kinh doanh tiệc rượu; sau này trở thành nhà thuốc hiệu Bảo Nhân đường. Có một điều đáng tiếc là các chi tiết này hầu hết bị bong mờ, hay bị che khuất bởi giàn hoa, các vật dụng trang trí kinh doanh khác nên ít được chú ý. Hình thức quảng cáo này hiện chỉ nhìn thấy ở một số ít nhà trên đường Nguyễn Thái Học, cụ thể như dưới đây:
| Stt | Tên di tích, địa chỉ | Vị trí chi tiết quảng cáo | Nội dung, hình thức chi tiết quảng cáo | Hiện trạng | Ghi chú |
| 01 | Nhà số 16 Nguyễn Thái Học (Nhà thờ tộc La - La Thiên Thái) | Mặt ngoài tường biên phía Đông. |
Mảng pano lớn hình chữ nhật với kích thước khoảng 1,0 x 4,7m, cách nền vỉa hè 1,9m. Xung quanh là khung viền đắp gờ chỉ màu trắng, dòng chữ Hán đắp nổi bằng vữa: 羅 天 弟 練 … 中 … 品 發 行 (La Thiên đệ luyện [không đọc được] trung [chữ bị mất] phẩm phát hành”). | Dòng chữ khá mờ, không rõ nét do lâu ngày nhiều lớp vôi chồng lên nhau, cùng màu với màu tường, có chữ bị mất. | |
| 02 | Nhà số 20 Nguyễn Thái Học | Mặt trong hai bên tường hiên. |
Hai chi tiết trang trí giống nhau, là hai mảng pano hình chữ nhật kích thước: 0,3 x 0,65m, khung viền, chữ đắp nổi, nội dung: 振 南 興 (Chấn Nam Hưng). | Tốt. | Nhà Chấn Nam Hưng, số cũ: 114 Nguyễn Thái Học. |
| 03 | Nhà số 48 Nguyễn Thái Học | Mặt trong hai bên tường hiên, mặt ngoài và mặt trước tường biên phía Đông. |
- Chi tiết 1, 2 có hình thức giống nhau, chữ đắp nổi trên tường, sơn màu đen. Chữ lớn có kích thước khoảng 0,35 x 0,4m. Nội dung: + Mảng 1: 東 山 / 酒 楼 客 棧 (Đông Sơn/ Tửu lâu khách sạn). Dịch nghĩa: Tửu lầu, khách sạn Đông Sơn. + Mảng 2: 東 山 / 色 辦 筵 席 (Đông Sơn/ Sắc biện diên tịch). Dịch nghĩa: Nơi kinh doanh tiệc rượu Đông Sơn. - Chi tiết 3: bia đá, kích thước: 0,25 x 0,57m, cách nền vỉa hè 1,67m. Dòng chữ Hán chạm chìm, sơn đỏ, nội dung: 寶 仁 棠 嘗 業 (Bảo Nhân đường thường nghiệp). Dịch nghĩa: Nhà nghề thuốc hiệu Bảo Nhân đường. - Chi tiết 4: có dấu vết các đường chéo song song, đắp nổi chữ quốc ngữ. Dòng trên cùng: ĐÔNG SƠN (?), dòng dưới cùng: … BER (?). |
- Chi tiết 1, 2: khá tốt. - Chi tiết 3: chữ hơi mờ, mất một vài nét. - Chi tiết 4: mảng tường loang lổ, nhiều vị trí bị bong tróc, đã được tô trát lại, quét vôi. Rất khó xác định nội dung, hình thức chi tiết trang trí này. |
Chi tiết 1, 2 bị che khuất bởi việc trưng bày hàng hóa. |
| 04 | Nhà số 52 Nguyễn Thái Học | Mặt trong tường hiên phía Tây. |
Gồm hai dòng chữ đắp nổi, sơn đen. - Dòng trên: 大 成, chữ cao 0,38m. - Dòng dưới: ĐẠI_THÀNH, chữ cao 20cm, cách nền hiên 2,0m. |
Hiện hai dòng chữ này bị quét đè lên lớp vôi màu vàng, khó nhìn thấy. |
Bị che khuất bởi việc trưng bày hàng hóa. |
| 05 | Nhà số 79 Nguyễn Thái Học | Mặt ngoài tường biên phía Đông. |
Mảng pano lớn hình chữ nhật với kích thước khoảng 0,35 x 2,5m, cách nền vỉa hè 1,15m. Xung quanh là khung viền đắp gờ chỉ, dòng chữ Hán đắp nổi, tất cả quét vôi màu vàng. | Dòng chữ khá mờ, không rõ nét do lâu ngày nhiều lớp vôi chồng lên nhau, không đọc được. | Trước đây là tiệm thuốc Bắc hiệu “Xuân Sinh đường”. |
| 06 | Nhà số 80 Nguyễn Thái Học (nhà Diệp Đồng Nguyên) | Mặt trước tường dọc chịu lực. |
Ba chi tiết 1, 2, 3 giống nhau, là dòng chữ đắp nổi trực tiếp trên tường, sơn đen, nội dung: 葉 同 原 (Diệp Đồng Nguyên). Chữ cách nền vỉa hè khoảng 2,2m. Riêng bên dưới chi tiết 1 còn có thêm mũi tên chỉ về hướng Tây. | Tốt. Ngoài ra, hai bên tường biên còn có 2 bảng quảng cáo cũ (dầu nhớt Shell và Cao đơn hườn tán Nhị Thiên Đường ở Cholon). | Chủ di tích rất chú trọng gìn giữ các chi tiết kiến trúc của ngôi nhà, kể cả các bảng quảng cáo. |
Rất tiếc là những hiệu buôn này (đề cập trong bài viết) không còn hiệu buôn nào duy trì buôn bán đúng mặt hàng từ thời xa xưa nữa, nhưng điều đáng mừng là những bảng hiệu, chi tiết quảng cáo xưa vẫn được giữ lại, tu sửa dù gia chủ đã chuyển đổi ngành nghề kinh doanh hoặc sang nhượng, cho người khác thuê mặt bằng. Các bảng hiệu mới trong phố cổ thời gian gần đây đều được làm bằng gỗ, chạm trổ đẹp, đa dạng về hình thức và màu sắc, hài hòa với không gian kiến trúc truyền thống. Tuy nhiên, không bị lọt thỏm, mất hút giữa những bảng hiệu bằng gỗ đó, những bảng hiệu đắp nổi bằng vữa xưa cũ trên mặt tiền vẫn nổi bật, tạo cho ngôi nhà nói riêng, Hội An nói chung một dấu ấn, phong cách riêng. Bảng hiệu và các chi tiết quảng cáo loại này ít chữ, hình thức đơn giản, mộc mạc, thông tin ngắn gọn, không có hình gì khác nhưng vẫn đem lại cảm giác dễ chịu, vẫn đủ tạo ấn tượng khiến khách bộ hành không thể không ngoái lại nhìn mỗi khi đi ngang qua.
Bảng hiệu xưa – chút ký ức còn in dấu trên mặt tiền các ngôi nhà cổ, giúp lưu giữ nét thâm trầm nơi phố cổ, gợi nhớ về một thời vang bóng, một khu thương cảng với hoạt động kinh doanh buôn bán nhộn nhịp trên bến dưới thuyền.
[1] Qua tìm hiểu, được biết thời bao cấp gần như không cần bảng hiệu quảng cáo, là do các đơn vị sản xuất theo kế hoạch Nhà nước giao, chỉ có các bảng hiệu cơ sở quốc doanh, mậu dịch... Bảng hiệu quảng cáo bắt đầu xuất hiện trở lại sau năm 1986 (bắt đầu thời kỳ đổi mới) và đến nay rất phát triển với nhiều chủng loại, kích cỡ và màu sắc khác nhau.
[2] Lê Thị Tuấn (2008), Bảng hiệu buôn ở Hội An, Bản tin số 03/2008, Trung tâm QLBT DSVH Hội An, trang 4.
[3] Có thể có nghĩa là: “Chien bien(?) sâm nhung dược tài hoàn tán cao đơn đại lý tạp hóa”. Chúng tôi chưa xác định được ý nghĩa của hai từ “Chien bien”
[4] Tạm dịch nghĩa: [Tiệm] Quân Thắng buôn bán: sâm, nhung, thuốc, tạp hóa.
Tác giả: Trần Thanh Hoàng Phúc - Lê Thị Lưu
Nguồn tin: Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
