TRUNG TÂM BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA THẾ GIỚI HỘI AN
Bảng hiệu xưa tại một số di tích trong Khu phố cổ Hội An
Ở Khu phố cổ Hội An, mặt tiền của nhiều ngôi nhà cổ hiện vẫn còn lưu giữ được những tấm bảng hiệu đã có từ lâu đời, chí ít cũng được dựng lên trước 1975[1]. Các bảng hiệu này làm hoàn toàn thủ công bởi các chất liệu khác nhau, có hình thức đơn giản nhưng chứa đựng thông tin lịch sử khá thú vị về tên chủ nhà (cũng là tên cửa hiệu), tên cửa hiệu, các mặt hàng kinh doanh buôn bán. “Qua điều tra, khảo sát, hiện nay khu phố cồ có 75 bảng hiệu buôn, trong đó có 45 hiệu buôn có trên 100 năm, 30 hiệu buôn dưới 100 năm. Đa số bảng hiệu làm bằng chất liệu gỗ hoặc vữa vôi, xi măng đắp nổi trên tường sơn, quét màu, dùng mỹ thuật chạm nổi hay đục lõm, sơn đỏ/đen, thếp vàng, một số ít làm bằng tôn và giấy. Dù là chất liệu gì thì chữ viết đều thể hiện lối viết chân phương, sắc khí thanh thoát, dứt khoát”[2].
Dạo bước trong Khu phố cổ, không khó để bắt gặp những dòng chữ lớn (chữ Quốc ngữ) gò tôn kẽm, sơn màu đỏ, trắng nổi bật. Đó là tên cửa hiệu, như hiệu giày và vali Đồng Lợi (60 Lê Lợi), hiệu ảnh Huỳnh Sỏ (96 Lê Lợi), Huỳnh Sau (108 Trần Phú), nhà sách Bình Minh (45 Trần Phú), nhà may Tiến Hưng (78 Trần Phú), hiệu buôn Anh Lợi (86 Trần Phú). Những cái tên này đã trở nên quen thuộc, ghi sâu vào tiềm thức nhiều người dân địa phương. Bảng hiệu loại này hiện chỉ thấy trên hai tuyến đường Trần Phú và Lê Lợi.
Ngoài những bảng hiệu được kẻ, vẽ bằng sơn trên nền là tấm tôn kẽm hoặc bảng gỗ phẳng thường thấy, gò tôn kẽm như kể trên, còn có những bảng hiệu được đắp nổi bằng vữa trực tiếp trên bề mặt tường mặt tiền (với nhà có tường mặt tiền xây gạch). Do nhiều nhà (hiệu buôn) trong phố có gốc gác người Hoa, Minh Hương nên tên hiệu buôn được đắp bằng chữ Hán hoặc cả chữ Hán và chữ Quốc ngữ, thể hiện niềm tự hào, hãnh diện của gia chủ. Tên hiệu buôn thường được đặt với những từ mang ý nghĩa tốt lành, hàm ý cầu mong buôn bán phát đạt, cơ nghiệp trường tồn, hoặc theo tâm đức con người, và có thể xem đây là một bộ phận của di sản Hán Nôm tại Hội An. Vị trí đắp bảng hiệu là phía trên cửa đi tường mặt tiền, có khung viền chữ nhật đơn giản, ít chi tiết, hình thức như một bức hoành. Chữ được sơn đen, đỏ, nổi bật trên nền vôi trắng của “bức hoành”, tổng thể bảng hiệu lại nổi bật trên nền màu vàng, xanh ve của tường vôi, tạo được sự chú ý, mang lại hiệu quả quảng cáo rõ rệt. Nhà đều có kiểu thức 3 gian truyền thống, bảng hiệu được đặt vị trí trung tâm càng làm tăng thêm vẻ cân xứng, trở thành một chi tiết trang trí kiến trúc nổi bật, làm mặt tiền ngôi nhà thêm phần duyên dáng. Cá biệt có nhà 103 Nguyễn Thái Học có dòng chữ Quốc ngữ: “Xưởng làm xà phòng Savonnerie” đắp nổi bên dưới cửa sổ tường phòng lồi hai bên mặt tiền rất nổi bật, dễ thấy.
Hình thức bảng hiệu đắp vữa này chủ yếu nhìn thấy trên đường Nguyễn Thái Học, một số ít khác trên đường Trần Phú và rải rác ở đường Tiểu La, Phan Bội Châu. Cụ thể:
+ Đường Nguyễn Thái Học: 興 生 李 (Hưng Sinh Lý, nhà số 15), 維 益 (Duy Ích, nhà số 21), 南 發 (Nam Phát, nhà số 28), 璜 合 (Huỳnh Hợp, nhà số 33), 元 合 (Nguyên Hiệp, nhà số 98), 福 盛 (Phước Thịnh, nhà số 99), 泉 昌 利 (Tuyền Xương Lợi, nhà số 100), 錦 盛 (Cẩm Thịnh, nhà số 110).
+ Đường Trần Phú: 順 安 (Thuận An đường, nhà số 49), 和 春 (Hòa Xuân, nhà số 98), 德 昌 (Đức Xương, nhà số 101).
+ Đường Tiểu La: 新 寜 (Tân Ninh, nhà số 29).
+ Đường Phan Bội Châu: 書 香 (Thư Hương, nhà số 52).
Với nhà có mặt tiền vách gỗ, một vài gia chủ đã tận dụng tối đa để quảng cáo, thậm chí chạm khắc trực tiếp nội dung quảng cáo trên cấu kiện kiến trúc gỗ. Điển hình như nhà Diệp Đồng Nguyên (80 Nguyễn Thái Học), một hiệu buôn rất nổi tiếng trong Khu phố cổ trước đây, bên cạnh bảng quảng cáo bằng tôn kẽm treo hai bên tường biên, chữ Hán đắp nổi tên hiệu buôn ở ba cạnh trước tường biên, bảng hiệu chính giữa mặt tiền có chữ: 葉 同 原 (Diệp Đồng Nguyên) sơn đỏ trên nền sơn xanh ve của vách gỗ, hai gian bên là chữ Quốc ngữ: Diep – Dong – Nguyen, chạm khắc nhiều hoa văn trang trí đặc sắc, sinh động như khung bao của một bức hoành, không khác gì một tác phẩm nghệ thuật. Tên cửa hiệu được thể hiện nhiều lần trên mặt tiền nhà bằng cả hai thứ ngôn ngữ Quốc ngữ, Hán, ắt hẳn khách hàng khó lòng mà không nhớ tên cửa hiệu được. Bên dưới bảng hiệu lớn còn có hai bảng nhỏ, cùng một nội dung quảng cáo: 二 天 堂 馳 名 藥 品 分 銷 䖏 (Nhị Thiên đường trì danh dược phẩm phân tiêu xứ). Tên hiệu buôn lặp lại trên bảng treo dọc hai bên cửa chính, trông như một cặp liễn đối, bên dưới là giới thiệu các mặt hàng có tại hiệu buôn: 葉 同 原 / 綾 羅 縐 紗 紡 綢 絨 緞 (Diệp Đồng Nguyên / Lăng la, trứu sa, phưởng trù, nhung đoạn); 葉 同 原 / 書 藉 圖 畫 丸 散 丹 蓇 (Diệp đồng Nguyên/Thư tịch, đồ họa, hoàn tán, đan cốt).
Hay như nhà 60 Nguyễn Thái Học (là mặt tiền kéo dài của nhà 77 Trần Phú - Hiệu buôn Quân Thắng cũng rất nổi tiếng trước đây), nội dung quảng cáo được khắc trực tiếp trên ván diềm gỗ che đà sàn ban công. Chữ khắc to, rõ bằng cả 2 ngôn ngữ Hán Việt, Hán, gây ấn tượng mạnh, khiến ai đi ngang qua cũng phải ngoái lại nhìn: “CHIEN BIEN SAM NHUNG DUOC TAI HOAN TAN CAO DON DAI LY TAP HOA”[3], và “均 滕 参 茸 藥 材 華 洋 雜 貨 發 行” (Quân Thắng sâm nhung dược tài Hoa dương tạp hóa phát hành)[4].
Để tăng hiệu quả quảng cáo, một số cửa hiệu còn tận dụng mảng tường hai bên hiên nhà để giới thiệu các dịch vụ, mặt hàng kinh doanh với thủ pháp đắp vẽ tương tự, hình thức có phần phóng khoáng, tự do hơn so với bảng hiệu chính trên tường mặt tiền. Như nhà 48 Nguyễn Thái Học, có thể (tạm đoán) trước đây từng là tửu lầu, khách sạn Đông Sơn, kinh doanh tiệc rượu; sau này trở thành nhà thuốc hiệu Bảo Nhân đường. Có một điều đáng tiếc là các chi tiết này hầu hết bị bong mờ, hay bị che khuất bởi giàn hoa, các vật dụng trang trí kinh doanh khác nên ít được chú ý. Hình thức quảng cáo này hiện chỉ nhìn thấy ở một số ít nhà trên đường Nguyễn Thái Học, cụ thể như dưới đây:
Dạo bước trong Khu phố cổ, không khó để bắt gặp những dòng chữ lớn (chữ Quốc ngữ) gò tôn kẽm, sơn màu đỏ, trắng nổi bật. Đó là tên cửa hiệu, như hiệu giày và vali Đồng Lợi (60 Lê Lợi), hiệu ảnh Huỳnh Sỏ (96 Lê Lợi), Huỳnh Sau (108 Trần Phú), nhà sách Bình Minh (45 Trần Phú), nhà may Tiến Hưng (78 Trần Phú), hiệu buôn Anh Lợi (86 Trần Phú). Những cái tên này đã trở nên quen thuộc, ghi sâu vào tiềm thức nhiều người dân địa phương. Bảng hiệu loại này hiện chỉ thấy trên hai tuyến đường Trần Phú và Lê Lợi.
Ngoài những bảng hiệu được kẻ, vẽ bằng sơn trên nền là tấm tôn kẽm hoặc bảng gỗ phẳng thường thấy, gò tôn kẽm như kể trên, còn có những bảng hiệu được đắp nổi bằng vữa trực tiếp trên bề mặt tường mặt tiền (với nhà có tường mặt tiền xây gạch). Do nhiều nhà (hiệu buôn) trong phố có gốc gác người Hoa, Minh Hương nên tên hiệu buôn được đắp bằng chữ Hán hoặc cả chữ Hán và chữ Quốc ngữ, thể hiện niềm tự hào, hãnh diện của gia chủ. Tên hiệu buôn thường được đặt với những từ mang ý nghĩa tốt lành, hàm ý cầu mong buôn bán phát đạt, cơ nghiệp trường tồn, hoặc theo tâm đức con người, và có thể xem đây là một bộ phận của di sản Hán Nôm tại Hội An. Vị trí đắp bảng hiệu là phía trên cửa đi tường mặt tiền, có khung viền chữ nhật đơn giản, ít chi tiết, hình thức như một bức hoành. Chữ được sơn đen, đỏ, nổi bật trên nền vôi trắng của “bức hoành”, tổng thể bảng hiệu lại nổi bật trên nền màu vàng, xanh ve của tường vôi, tạo được sự chú ý, mang lại hiệu quả quảng cáo rõ rệt. Nhà đều có kiểu thức 3 gian truyền thống, bảng hiệu được đặt vị trí trung tâm càng làm tăng thêm vẻ cân xứng, trở thành một chi tiết trang trí kiến trúc nổi bật, làm mặt tiền ngôi nhà thêm phần duyên dáng. Cá biệt có nhà 103 Nguyễn Thái Học có dòng chữ Quốc ngữ: “Xưởng làm xà phòng Savonnerie” đắp nổi bên dưới cửa sổ tường phòng lồi hai bên mặt tiền rất nổi bật, dễ thấy.
Hình thức bảng hiệu đắp vữa này chủ yếu nhìn thấy trên đường Nguyễn Thái Học, một số ít khác trên đường Trần Phú và rải rác ở đường Tiểu La, Phan Bội Châu. Cụ thể:
+ Đường Nguyễn Thái Học: 興 生 李 (Hưng Sinh Lý, nhà số 15), 維 益 (Duy Ích, nhà số 21), 南 發 (Nam Phát, nhà số 28), 璜 合 (Huỳnh Hợp, nhà số 33), 元 合 (Nguyên Hiệp, nhà số 98), 福 盛 (Phước Thịnh, nhà số 99), 泉 昌 利 (Tuyền Xương Lợi, nhà số 100), 錦 盛 (Cẩm Thịnh, nhà số 110).
+ Đường Trần Phú: 順 安 (Thuận An đường, nhà số 49), 和 春 (Hòa Xuân, nhà số 98), 德 昌 (Đức Xương, nhà số 101).
+ Đường Tiểu La: 新 寜 (Tân Ninh, nhà số 29).
+ Đường Phan Bội Châu: 書 香 (Thư Hương, nhà số 52).
Với nhà có mặt tiền vách gỗ, một vài gia chủ đã tận dụng tối đa để quảng cáo, thậm chí chạm khắc trực tiếp nội dung quảng cáo trên cấu kiện kiến trúc gỗ. Điển hình như nhà Diệp Đồng Nguyên (80 Nguyễn Thái Học), một hiệu buôn rất nổi tiếng trong Khu phố cổ trước đây, bên cạnh bảng quảng cáo bằng tôn kẽm treo hai bên tường biên, chữ Hán đắp nổi tên hiệu buôn ở ba cạnh trước tường biên, bảng hiệu chính giữa mặt tiền có chữ: 葉 同 原 (Diệp Đồng Nguyên) sơn đỏ trên nền sơn xanh ve của vách gỗ, hai gian bên là chữ Quốc ngữ: Diep – Dong – Nguyen, chạm khắc nhiều hoa văn trang trí đặc sắc, sinh động như khung bao của một bức hoành, không khác gì một tác phẩm nghệ thuật. Tên cửa hiệu được thể hiện nhiều lần trên mặt tiền nhà bằng cả hai thứ ngôn ngữ Quốc ngữ, Hán, ắt hẳn khách hàng khó lòng mà không nhớ tên cửa hiệu được. Bên dưới bảng hiệu lớn còn có hai bảng nhỏ, cùng một nội dung quảng cáo: 二 天 堂 馳 名 藥 品 分 銷 䖏 (Nhị Thiên đường trì danh dược phẩm phân tiêu xứ). Tên hiệu buôn lặp lại trên bảng treo dọc hai bên cửa chính, trông như một cặp liễn đối, bên dưới là giới thiệu các mặt hàng có tại hiệu buôn: 葉 同 原 / 綾 羅 縐 紗 紡 綢 絨 緞 (Diệp Đồng Nguyên / Lăng la, trứu sa, phưởng trù, nhung đoạn); 葉 同 原 / 書 藉 圖 畫 丸 散 丹 蓇 (Diệp đồng Nguyên/Thư tịch, đồ họa, hoàn tán, đan cốt).
Hay như nhà 60 Nguyễn Thái Học (là mặt tiền kéo dài của nhà 77 Trần Phú - Hiệu buôn Quân Thắng cũng rất nổi tiếng trước đây), nội dung quảng cáo được khắc trực tiếp trên ván diềm gỗ che đà sàn ban công. Chữ khắc to, rõ bằng cả 2 ngôn ngữ Hán Việt, Hán, gây ấn tượng mạnh, khiến ai đi ngang qua cũng phải ngoái lại nhìn: “CHIEN BIEN SAM NHUNG DUOC TAI HOAN TAN CAO DON DAI LY TAP HOA”[3], và “均 滕 参 茸 藥 材 華 洋 雜 貨 發 行” (Quân Thắng sâm nhung dược tài Hoa dương tạp hóa phát hành)[4].
Để tăng hiệu quả quảng cáo, một số cửa hiệu còn tận dụng mảng tường hai bên hiên nhà để giới thiệu các dịch vụ, mặt hàng kinh doanh với thủ pháp đắp vẽ tương tự, hình thức có phần phóng khoáng, tự do hơn so với bảng hiệu chính trên tường mặt tiền. Như nhà 48 Nguyễn Thái Học, có thể (tạm đoán) trước đây từng là tửu lầu, khách sạn Đông Sơn, kinh doanh tiệc rượu; sau này trở thành nhà thuốc hiệu Bảo Nhân đường. Có một điều đáng tiếc là các chi tiết này hầu hết bị bong mờ, hay bị che khuất bởi giàn hoa, các vật dụng trang trí kinh doanh khác nên ít được chú ý. Hình thức quảng cáo này hiện chỉ nhìn thấy ở một số ít nhà trên đường Nguyễn Thái Học, cụ thể như dưới đây:
| Stt | Tên di tích, địa chỉ | Vị trí chi tiết quảng cáo | Nội dung, hình thức chi tiết quảng cáo | Hiện trạng | Ghi chú |
| 01 | Nhà số 16 Nguyễn Thái Học (Nhà thờ tộc La - La Thiên Thái) | Mặt ngoài tường biên phía Đông. |
Mảng pano lớn hình chữ nhật với kích thước khoảng 1,0 x 4,7m, cách nền vỉa hè 1,9m. Xung quanh là khung viền đắp gờ chỉ màu trắng, dòng chữ Hán đắp nổi bằng vữa: 羅 天 弟 練 … 中 … 品 發 行 (La Thiên đệ luyện [không đọc được] trung [chữ bị mất] phẩm phát hành”). | Dòng chữ khá mờ, không rõ nét do lâu ngày nhiều lớp vôi chồng lên nhau, cùng màu với màu tường, có chữ bị mất. | |
| 02 | Nhà số 20 Nguyễn Thái Học | Mặt trong hai bên tường hiên. |
Hai chi tiết trang trí giống nhau, là hai mảng pano hình chữ nhật kích thước: 0,3 x 0,65m, khung viền, chữ đắp nổi, nội dung: 振 南 興 (Chấn Nam Hưng). | Tốt. | Nhà Chấn Nam Hưng, số cũ: 114 Nguyễn Thái Học. |
| 03 | Nhà số 48 Nguyễn Thái Học | Mặt trong hai bên tường hiên, mặt ngoài và mặt trước tường biên phía Đông. |
- Chi tiết 1, 2 có hình thức giống nhau, chữ đắp nổi trên tường, sơn màu đen. Chữ lớn có kích thước khoảng 0,35 x 0,4m. Nội dung: + Mảng 1: 東 山 / 酒 楼 客 棧 (Đông Sơn/ Tửu lâu khách sạn). Dịch nghĩa: Tửu lầu, khách sạn Đông Sơn. + Mảng 2: 東 山 / 色 辦 筵 席 (Đông Sơn/ Sắc biện diên tịch). Dịch nghĩa: Nơi kinh doanh tiệc rượu Đông Sơn. - Chi tiết 3: bia đá, kích thước: 0,25 x 0,57m, cách nền vỉa hè 1,67m. Dòng chữ Hán chạm chìm, sơn đỏ, nội dung: 寶 仁 棠 嘗 業 (Bảo Nhân đường thường nghiệp). Dịch nghĩa: Nhà nghề thuốc hiệu Bảo Nhân đường. - Chi tiết 4: có dấu vết các đường chéo song song, đắp nổi chữ quốc ngữ. Dòng trên cùng: ĐÔNG SƠN (?), dòng dưới cùng: … BER (?). |
- Chi tiết 1, 2: khá tốt. - Chi tiết 3: chữ hơi mờ, mất một vài nét. - Chi tiết 4: mảng tường loang lổ, nhiều vị trí bị bong tróc, đã được tô trát lại, quét vôi. Rất khó xác định nội dung, hình thức chi tiết trang trí này. |
Chi tiết 1, 2 bị che khuất bởi việc trưng bày hàng hóa. |
| 04 | Nhà số 52 Nguyễn Thái Học | Mặt trong tường hiên phía Tây. |