Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Thiện Hậu Thánh Mẫu trong tín ngưỡng người Hoa ở Hội An
Hội An là một thành phố trực thuộc tỉnh Quảng Nam, nằm bên bờ bắc sông Thu Bồn, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 30 km về phía Đông Nam. Hội An là đô thị thương cảng hình thành vào cuối thế kỷ XV, phát triển trong suốt các thế kỷ XVI-XVIII.
Người dân viếng hương THiên Hậu Thánh Mẫu tại hội quán Dương Thương - Ảnh: Hồng Việt
Trong thời kỳ thịnh vượng của mình, Hội An là khu vực tập trung buôn bán của thương nhân trong nước và quốc tế, trong đó thương nhân Trung Hoa là một trong những thương nhân ngoại quốc được chúa Nguyễn cho phép định cư trên mảnh đất Hội An, họ đã để lại nơi đây những dấu ấn về đời sống văn hóa độc đáo. Trong đó, Thiên Hậu Thánh Mẫu - Thần Biển - là một trong những vị thần gắn chặt với đời sống tâm linh của họ.
1. Nguồn gốc thờ Thiên Hậu của người Hoa
Như chúng ta đã biết, Trung Hoa là một trong những quốc gia nổi tiếng về ngành hàng hải, họ có nền thương nghiệp trên biển trải dài hàng nghìn năm qua. Từ xưa, những thương nhân Trung Hoa chỉ cần một chiếc thuyền nhỏ là có thể giong buồm ra khơi, tiến xuống các quốc gia ở khu vực phía Nam kiếm sống. Thời đó, phương tiện đi lại trên biển chủ yếu là thuyền buồm nên họ phải lênh đênh trên biển hết tháng này qua tháng khác, trong khi đó biển cả thì bao la và nguy hiểm, còn con người thì nhỏ bé, họ không có một năng lực phòng thủ hiệu quả và phải luôn đối mặt trước sức mạnh của các thế lực siêu nhiên. Mỗi lần giong buồm đi/về, họ luôn cầu nguyện những vị thần mà họ tin rằng những vị thần đó có một khả năng siêu nhiên, có thể cứu giúp họ bất cứ lúc nào. Trong đó Thần Biển là vị thần gắn chặt trong tâm thức của họ, mà hiện thân là Thiên Hậu - một cô gái còn trinh trong truyền thuyết.
Thiên Hậu được người Hoa gọi dưới nhiều danh xưng tôn quí khác nhau như: Thiên Thượng Thánh Mẫu (Mẹ Thánh trên trời), Mã Tổ Bà (Bà Tổ), A Phò (Đức Bà, Đức Mẫu)… Người ta cho rằng, Bà sinh vào thời Tống Kiến Long năm thứ nhất (960), là con gái thứ sáu của Lâm Nguyện – Đô Tuần kiểm huyện Bồ Điền, phủ Hưng Hóa, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc. Tương truyền khi Bà mới sinh ra đã có những luồng ánh sáng và mùi hương thơm kỳ lạ xuất hiện, khi lớn lên bà rất hoạt bát và thông minh, đặc biệt Bà có thể cưỡi chiếu lướt trên biển cả, cưỡi mây ngao du khắp thiên hạ nên người ta gán cho Bà danh hiệu “Long Nữ”. Đến tuổi cập kê, rất nhiều người đến cầu hôn nhưng Bà lại không muốn lấy chồng. Đến thời Tống Ung Hy năm thứ 4 (987), khi sắp qua sinh nhật lần thứ 28, Bà nhờ mẹ giúp mình trang điểm thật lộng lẫy, sau đó ngồi trang nghiêm trên ghế và nhẹ nhàng nhắm đôi mắt lại. Mẹ Bà ngửi thấy mùi phấn hương kỳ dị tỏa ra lan rộng ngoài mấy dặm, và một đoàn tiên nữ từ trên trời bước xuống dìu Bà bước lên đuôi rồng và mất hút giữa bầu trời.
Nhiều truyền thuyết còn lưu lại đến ngày nay xoay quanh sự cứu rỗi của Bà. Người ta kể rằng: Thưở còn nhỏ, Bà có bốn người anh đều là những thương nhân sống bằng nghề buôn bán trên biển. Một hôm biển động mạnh, Bà đang ngồi trong khuê phòng một mình, bỗng dưng Bà mắt nhắm lại, tay chân như mất hết sự khống chế, cứ múa loạn liên hồi. Vừa lúc đó, mẹ Bà bước vào phòng, nhìn thấy cảnh tượng như vậy liền hoảng sợ vội gọi cha Bà, cha Bà chạy đến cũng nhìn Bà lo lắng, ông nghĩ con mình nhất định bị giông bão làm cho lo sợ mất hồn, không kìm được ông đã gọi Bà dậy. Bà bàng hoàng như vừa trong cơn ác mộng tỉnh lại, đôi mắt mở to như vẫn còn đang suy nghĩ lo sợ. Ba ngày sau, ba người anh của Bà trở về chỉ trừ người anh cả, họ thuật lại cho cha mẹ nghe về việc gặp cơn sóng thần 3 ngày trước ngoài biển làm bốn anh em mỗi người ly tán một nơi. Chính trong lúc đó có một bé gái đạp sóng đi đến, nắm lấy dây buộc cột buồm, dẫn từng chiếc một vào eo biển tránh gió. Nhưng khi bé gái đang dắt chiếc thuyền của người anh cả, thì bỗng dưng không thấy bé gái đâu nữa, một cơn sóng khổng lồ đã cuốn mất chiếc thuyền người anh. Nghe đến đây cha mẹ Bà đã hiểu, hôm đó con mình không phải bị bệnh mà là đang cứu các anh.
Sự thờ cúng Bà ở Trung Quốc đột ngột nảy sinh vào cuối thế kỷ XI, về sau nhiều đền miếu thờ Bà được người Hoa xây dựng ở khắp nơi. Vào năm Tuyên Hòa Tống Vi Tông (1123), Bà nổi tiếng hơn khi cứu một viên quan triều đình là Cấp sự trung Lộ Doãn Địch khi ông phụng mệnh đi sứ sang Triều Tiên, khi thuyền của ông gần đến My Châu thì sóng thần kéo tới, bỗng dưng Bà xuất hiện và dẫn con thuyền đi yên ổn. Năm sau khi ông trở về, Hoàng đế nhà Tống đã ban tặng cho ngôi đền của Bà tên “Thuận Tế Miếu”. Năm 1155, không rõ vì lý do gì bà được phong là Linh Huệ phu nhân, Bà tỏ ra đặc biệt hữu hiệu khi cứu trận hạn hán năm 1187 và 1190 ở Trung Quốc. Năm Tống Quang Hy thứ 3 (1192), do bắt được bọn cướp biển mà Bà được thăng bậc từ tước Phu nhân đổi thành tước Phi và vài năm sau Bà được phong Thánh Phi.
Đến đầu thế kỷ XIII, Bà được cư dân vùng duyên hải Nam Trung Hoa thờ tự nhiều. Trên tấm bia đá được dựng năm 1228 tại đền thờ Bà ở Hàng Châu kể lại như sau: Có một luồng sáng siêu nhiên bất chợt hiện trong đêm bên bờ biển My Châu, tất cả những người dân ở nơi đó đều mơ thấy một cô gái nói với họ: “Ta là nữ thần My Châu, phải để ta ở đây”. Sau sự kiện này, người dân lập một ngôi đền thờ Bà trên bãi biển. Đến năm 1278, Hoàng đế Mông Cổ là Hốt Tất Liệt phong Bà chức Thiên Hậu. Đến thời Minh Thành Tổ Châu Đệ, Bà nổi tiếng hơn về sự linh ứng của mình bởi Bà đã cứu Trịnh Hòa khi ông dẫn đoàn thuyền buôn của triều đình đang vượt biển đi về phía Tây. Hôm đó bỗng dưng xuất hiện giông bão, đoàn thuyền buôn bị sóng đánh sắp vỡ tan, Trịnh Hoà bèn quỳ xuống khoang thuyền cầu nguyện trời phù hộ, bỗng trên không có tiếng nổ vang dội, một vị nữ thần xuất hiện trên tay cầm chiếc đèn đỏ. Vị thần quát thét gió mây, trong giây lát trời quang biển tạnh. Bà xưng là Thiên Phi công chúa và tặng cho Trịnh Hòa chiếc đèn đỏ. Tương truyền về sau, mỗi lần ra biển, bao giờ Trịnh Hòa cũng mang theo chiếc đèn đỏ và bức họa Thiên Phi. Về sau này, những người Hoa dù sống bằng nghề đánh bắt hải sản hoặc buôn bán trên biển, ngoài chiếc la bàn, hải đồ,… thì người ta đều mang theo chiếc đèn đỏ và bức hình Bà trên những con tàu. Tước Thiên Phi của Bà vẫn được giữ dưới triều Minh và kéo dài cho đến những năm đầu triều đại Mãn Châu. Đến thời Khang Hy nhà Thanh lại phong là Thiên Hậu, nên danh hiệu Thiên Hậu Thánh Mẫu còn lưu lại đến ngày nay…
Hơn mười thế kỷ trôi qua, từ đời Tống, Nguyên, Minh, Thanh và trải dài cho đến tận ngày nay, người Hoa có thể do quá sùng bái bà nên đã thêu dệt lên hàng trăm câu chuyện có thật (hoặc không có thật) về sự linh ứng của Bà và xây dựng lên nhiều đền miếu để thờ tự Bà. Bà đã trở thành vị Thần Biển, vị nữ thần luôn theo cùng con người trên các chuyến hải trình đầy gian nan, nguy hiểm.
2. Thiên Hậu Thánh Mẫu trong tín ngưỡng của người Hoa ở Hội An
Con đường di dân của người Hoa đến Hội An chủ yếu bằng đường biển, nên họ đã trải qua những tháng ngày vượt biển đầy khó khăn, nguy hiểm để đến được Hội An. Nhưng Hội An lúc này đã từng là thương cảng dưới thời vương quốc Chămpa và sau này là khu vực tụ cư của người Việt, nhưng vẫn còn là vùng đất hoang sơ, hằng năm mưa gió, bão lụt xảy ra triền miên… Chính vì vậy, họ luôn mang tâm trạng lo sợ và cảm thấy bất an nên họ nghĩ đến vị thần đã hết lòng giúp đỡ, cưu mang mình trên bước đường vượt biển đến vùng đất mới an toàn. Người Hoa cảm cái Đức lớn của Bà nên đã tiến hành xây dựng đền miếu, để thờ tự vị thần đã giúp họ vượt biển an toàn. Việc thờ cúng Thiên Hậu của người Hoa ở Hội An, hầu như được duy trì từ trước đến nay tại Hội quán Phúc Kiến và Hội quán Ngũ Bang, cũng như tại nhà riêng của một số gia đình người Hoa.
Tại Hội quán, người ta thờ Bà trang trọng ở gian chính giữa, cung thờ Bà trang trí lộng lẫy với các bao lam được sơn son thếp vàng và chạm trổ hoa văn tinh sảo, bên trong đặt tượng của Bà. Tượng của Bà thể hiện hình dáng của một người phụ nữ đang ngồi, khuôn mặt đầy đặn phúc hậu, bên ngoài khoát chiếc áo choàng màu đỏ, thêu kim tuyến, đầu đội mủ, tay cầm bài vị. Hai bên Bà có tượng của hai thuộc hạ là “Thiên lý nhãn” và “Thuận phong nhĩ”, giúp Bà nhìn xa ngàn dặm và nghe thấy tiếng kêu cứu từ ngàn dặm để kịp thời ứng cứu.
Người Hoa đi lễ hầu hết các ngày trong tháng. Nhưng ngày vía Bà (23-3 âm lịch) được xem là ngày hội lớn, vào ngày này, mọi người trong và ngoài Bang Hội đem lễ vật và nhang đèn đến cầu cúng rất đông. Đây được xem là dịp để họ gặp gỡ nhau, ôn lại những chuyện đã qua, đồng thời nhắc cho lớp trẻ nhớ đến nguồn gốc của quê hương dân tộc, cùng nhau bàn bạc phương hướng hoạt động của bang hội và giúp đỡ những người đang gặp cảnh khốn cùng,....
Ngay từ chiều ngày 22 tháng 3 âm lịch, trong khuôn viên Hội quán, người Hoa trang hoàng đèn lồng, cờ hiệu của ngày vía với nhiều kiểu dáng và màu sắc rực rỡ từ trong ra ngoài. Quan trọng nhất là lễ tắm Bà và dâng lên Bà những bộ trang phục, những đồ trang sức mới. Trong lễ tắm Bà, người ta dùng một chiếc khăn mới, mềm, sạch nhúng vào nước và lau bụi bám trên thân tượng. Sau đó, thay cho Bà bộ áo mới đẹp nhất được chọn trong số những bộ quần áo mà những người đem tới dâng cúng.
Đến ngày 23 tháng 3 âm lịch, người ta tổ chức lễ chính theo nghi thức cổ truyền gắn với tập quán của người Hoa. Một số lễ vật có nguồn gốc từ tỉnh Phước Kiến, Hoa Nam được bày biện để dâng cúng Bà như bún xào Phước Kiến, bánh bao Phước Kiến, cơm Dương Châu, vịt tiềm bát bửu, khoai nhục… Ngoài ra còn phải có cá, giò heo, gà, vịt, cua đã được nấu chín và kèm theo heo quay. Buổi lễ diễn ra, tất cả những người tham dự đều đứng nghiêm, sau đó người chủ tế và bồi tế bước vào vị trí của mình. Lúc này chiêng trống được đánh vang, người ta dâng lên hương, rượu, heo quay và sau đó hướng về điện thờ Bà vái lạy 3 lạy và đọc văn tế. Sau khi đọc văn tế xong, người ta tiến hành đốt vàng mã rồi lại hướng về điện thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu vái tạ ba lạy, như vậy là nghi lễ đã hoàn thành. Sau đó, người ta xin xăm, xin lộc, vay vốn Bà để làm ăn, cầu tự, cầu tài,…
Sau phần Lễ là phần Hội diễn ra, tiệc chiêu đãi tân khách được dọn ra trong khuôn viên của Hội quán, đồng thời cũng diễn ra các hoạt động khác như liên hoan văn nghệ, bán đầu giá lồng đèn, biểu diễn múa lân sư rồng... Lễ vía Thiên Hậu không chỉ thu hút cộng đồng người Hoa, người Việt ở Hội An mà còn thu hút đông đảo bà con các địa phương lân cận cũng như du khách trong nước và quốc tế tham dự. Trước đây ở Hội An còn diễn ra lễ rước kiệu Thánh Mẫu đi qua các đường phố trong tiếng nhạc bát âm rộn ràng, đây là dịp để cho bà con người Hoa chiêm ngưỡng và cầu mong những điều may mắn sẽ đến với mình và gia đình. Sau năm 1975, hình thức rước kiệu này không còn hiện diện, đây cũng là một vấn đề hết sức đáng tiếc mà đến nay chúng ta vẫn chưa phục hồi lại.
3. Thay lời kết
Thiên Hậu Thánh Mẫu là vị thần bảo trợ của cư dân sông nước vùng Nam Trung Hoa. Hiện nay, bất kỳ khu vực nào trên thế giới có người Hoa cư trú tập trung là nơi đó người ta thờ tự Bà. Ở Hội An, tín ngưỡng thờ Thiên Hậu của cộng đồng người Hoa cũng không phải là trường hợp ngoại lệ. Trải theo thời gian, trong tín ngưỡng Thiên Hậu của người Hoa ở Hội An đã có những nét văn hoá mới được đưa vào trong phần Hội, tạo nên sự phong phú đa dạng của lễ hội nhưng không đánh mất đi bản sắc văn hoá của dân tộc, đó cũng chính là sự tiếp xúc và giao lưu văn hoá giữa các cộng đồng tộc người cùng sinh sống trên mảnh đất Hội An trong suốt các thế kỷ qua. Hiện nay ở Hội An, ngày vía Thiên Hậu Thánh Mẫu không chỉ dành riêng cho bà con người Hoa mà đã trở thành ngày hội chung, thu hút đông đảo dân cư Hội An, du khách trong nước và quốc tế tham dự.
Theo tôi, một điều rất cần thiết hiện nay là cần phục dựng lại Lễ rước kiệu Thiên Hậu. Bởi đây là một hoạt động văn hoá của cộng đồng người Hoa, thể hiện sự tín ngưỡng, sùng bái của họ đối với vị thần bảo trợ cuộc sống của mình. Ngày nay ở một số quốc gia trên thế giới, chúng ta vẫn thấy hình thức rước kiệu trong lễ hội diễn ra, cho dù họ đi qua những đại lộ rộng lớn, với những ngôi nhà cao chọc trời nhưng vẫn không có gì là đánh mất đi những nét độc đáo của tôn giáo - tín ngưỡng truyền thống mà nó càng tôn vinh hơn những giá trị văn hoá cổ truyền. Nếu chúng ta phục dựng lại được thì ngày vía Thiên Hậu Thánh Mẫu của người Hoa ở Hội An sẽ thu hút nhiều khách du lịch hơn, đem lại nguồn lợi kinh tế cho ngân sách địa phương hơn mà vẫn bảo tồn được giá trị văn hoá truyền thống của cộng đồng người Hoa ở Hội An.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguồn gốc thờ Thiên Hậu của người Hoa
Như chúng ta đã biết, Trung Hoa là một trong những quốc gia nổi tiếng về ngành hàng hải, họ có nền thương nghiệp trên biển trải dài hàng nghìn năm qua. Từ xưa, những thương nhân Trung Hoa chỉ cần một chiếc thuyền nhỏ là có thể giong buồm ra khơi, tiến xuống các quốc gia ở khu vực phía Nam kiếm sống. Thời đó, phương tiện đi lại trên biển chủ yếu là thuyền buồm nên họ phải lênh đênh trên biển hết tháng này qua tháng khác, trong khi đó biển cả thì bao la và nguy hiểm, còn con người thì nhỏ bé, họ không có một năng lực phòng thủ hiệu quả và phải luôn đối mặt trước sức mạnh của các thế lực siêu nhiên. Mỗi lần giong buồm đi/về, họ luôn cầu nguyện những vị thần mà họ tin rằng những vị thần đó có một khả năng siêu nhiên, có thể cứu giúp họ bất cứ lúc nào. Trong đó Thần Biển là vị thần gắn chặt trong tâm thức của họ, mà hiện thân là Thiên Hậu - một cô gái còn trinh trong truyền thuyết.
Thiên Hậu được người Hoa gọi dưới nhiều danh xưng tôn quí khác nhau như: Thiên Thượng Thánh Mẫu (Mẹ Thánh trên trời), Mã Tổ Bà (Bà Tổ), A Phò (Đức Bà, Đức Mẫu)… Người ta cho rằng, Bà sinh vào thời Tống Kiến Long năm thứ nhất (960), là con gái thứ sáu của Lâm Nguyện – Đô Tuần kiểm huyện Bồ Điền, phủ Hưng Hóa, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc. Tương truyền khi Bà mới sinh ra đã có những luồng ánh sáng và mùi hương thơm kỳ lạ xuất hiện, khi lớn lên bà rất hoạt bát và thông minh, đặc biệt Bà có thể cưỡi chiếu lướt trên biển cả, cưỡi mây ngao du khắp thiên hạ nên người ta gán cho Bà danh hiệu “Long Nữ”. Đến tuổi cập kê, rất nhiều người đến cầu hôn nhưng Bà lại không muốn lấy chồng. Đến thời Tống Ung Hy năm thứ 4 (987), khi sắp qua sinh nhật lần thứ 28, Bà nhờ mẹ giúp mình trang điểm thật lộng lẫy, sau đó ngồi trang nghiêm trên ghế và nhẹ nhàng nhắm đôi mắt lại. Mẹ Bà ngửi thấy mùi phấn hương kỳ dị tỏa ra lan rộng ngoài mấy dặm, và một đoàn tiên nữ từ trên trời bước xuống dìu Bà bước lên đuôi rồng và mất hút giữa bầu trời.
Nhiều truyền thuyết còn lưu lại đến ngày nay xoay quanh sự cứu rỗi của Bà. Người ta kể rằng: Thưở còn nhỏ, Bà có bốn người anh đều là những thương nhân sống bằng nghề buôn bán trên biển. Một hôm biển động mạnh, Bà đang ngồi trong khuê phòng một mình, bỗng dưng Bà mắt nhắm lại, tay chân như mất hết sự khống chế, cứ múa loạn liên hồi. Vừa lúc đó, mẹ Bà bước vào phòng, nhìn thấy cảnh tượng như vậy liền hoảng sợ vội gọi cha Bà, cha Bà chạy đến cũng nhìn Bà lo lắng, ông nghĩ con mình nhất định bị giông bão làm cho lo sợ mất hồn, không kìm được ông đã gọi Bà dậy. Bà bàng hoàng như vừa trong cơn ác mộng tỉnh lại, đôi mắt mở to như vẫn còn đang suy nghĩ lo sợ. Ba ngày sau, ba người anh của Bà trở về chỉ trừ người anh cả, họ thuật lại cho cha mẹ nghe về việc gặp cơn sóng thần 3 ngày trước ngoài biển làm bốn anh em mỗi người ly tán một nơi. Chính trong lúc đó có một bé gái đạp sóng đi đến, nắm lấy dây buộc cột buồm, dẫn từng chiếc một vào eo biển tránh gió. Nhưng khi bé gái đang dắt chiếc thuyền của người anh cả, thì bỗng dưng không thấy bé gái đâu nữa, một cơn sóng khổng lồ đã cuốn mất chiếc thuyền người anh. Nghe đến đây cha mẹ Bà đã hiểu, hôm đó con mình không phải bị bệnh mà là đang cứu các anh.
Sự thờ cúng Bà ở Trung Quốc đột ngột nảy sinh vào cuối thế kỷ XI, về sau nhiều đền miếu thờ Bà được người Hoa xây dựng ở khắp nơi. Vào năm Tuyên Hòa Tống Vi Tông (1123), Bà nổi tiếng hơn khi cứu một viên quan triều đình là Cấp sự trung Lộ Doãn Địch khi ông phụng mệnh đi sứ sang Triều Tiên, khi thuyền của ông gần đến My Châu thì sóng thần kéo tới, bỗng dưng Bà xuất hiện và dẫn con thuyền đi yên ổn. Năm sau khi ông trở về, Hoàng đế nhà Tống đã ban tặng cho ngôi đền của Bà tên “Thuận Tế Miếu”. Năm 1155, không rõ vì lý do gì bà được phong là Linh Huệ phu nhân, Bà tỏ ra đặc biệt hữu hiệu khi cứu trận hạn hán năm 1187 và 1190 ở Trung Quốc. Năm Tống Quang Hy thứ 3 (1192), do bắt được bọn cướp biển mà Bà được thăng bậc từ tước Phu nhân đổi thành tước Phi và vài năm sau Bà được phong Thánh Phi.
Đến đầu thế kỷ XIII, Bà được cư dân vùng duyên hải Nam Trung Hoa thờ tự nhiều. Trên tấm bia đá được dựng năm 1228 tại đền thờ Bà ở Hàng Châu kể lại như sau: Có một luồng sáng siêu nhiên bất chợt hiện trong đêm bên bờ biển My Châu, tất cả những người dân ở nơi đó đều mơ thấy một cô gái nói với họ: “Ta là nữ thần My Châu, phải để ta ở đây”. Sau sự kiện này, người dân lập một ngôi đền thờ Bà trên bãi biển. Đến năm 1278, Hoàng đế Mông Cổ là Hốt Tất Liệt phong Bà chức Thiên Hậu. Đến thời Minh Thành Tổ Châu Đệ, Bà nổi tiếng hơn về sự linh ứng của mình bởi Bà đã cứu Trịnh Hòa khi ông dẫn đoàn thuyền buôn của triều đình đang vượt biển đi về phía Tây. Hôm đó bỗng dưng xuất hiện giông bão, đoàn thuyền buôn bị sóng đánh sắp vỡ tan, Trịnh Hoà bèn quỳ xuống khoang thuyền cầu nguyện trời phù hộ, bỗng trên không có tiếng nổ vang dội, một vị nữ thần xuất hiện trên tay cầm chiếc đèn đỏ. Vị thần quát thét gió mây, trong giây lát trời quang biển tạnh. Bà xưng là Thiên Phi công chúa và tặng cho Trịnh Hòa chiếc đèn đỏ. Tương truyền về sau, mỗi lần ra biển, bao giờ Trịnh Hòa cũng mang theo chiếc đèn đỏ và bức họa Thiên Phi. Về sau này, những người Hoa dù sống bằng nghề đánh bắt hải sản hoặc buôn bán trên biển, ngoài chiếc la bàn, hải đồ,… thì người ta đều mang theo chiếc đèn đỏ và bức hình Bà trên những con tàu. Tước Thiên Phi của Bà vẫn được giữ dưới triều Minh và kéo dài cho đến những năm đầu triều đại Mãn Châu. Đến thời Khang Hy nhà Thanh lại phong là Thiên Hậu, nên danh hiệu Thiên Hậu Thánh Mẫu còn lưu lại đến ngày nay…
Hơn mười thế kỷ trôi qua, từ đời Tống, Nguyên, Minh, Thanh và trải dài cho đến tận ngày nay, người Hoa có thể do quá sùng bái bà nên đã thêu dệt lên hàng trăm câu chuyện có thật (hoặc không có thật) về sự linh ứng của Bà và xây dựng lên nhiều đền miếu để thờ tự Bà. Bà đã trở thành vị Thần Biển, vị nữ thần luôn theo cùng con người trên các chuyến hải trình đầy gian nan, nguy hiểm.
2. Thiên Hậu Thánh Mẫu trong tín ngưỡng của người Hoa ở Hội An
Con đường di dân của người Hoa đến Hội An chủ yếu bằng đường biển, nên họ đã trải qua những tháng ngày vượt biển đầy khó khăn, nguy hiểm để đến được Hội An. Nhưng Hội An lúc này đã từng là thương cảng dưới thời vương quốc Chămpa và sau này là khu vực tụ cư của người Việt, nhưng vẫn còn là vùng đất hoang sơ, hằng năm mưa gió, bão lụt xảy ra triền miên… Chính vì vậy, họ luôn mang tâm trạng lo sợ và cảm thấy bất an nên họ nghĩ đến vị thần đã hết lòng giúp đỡ, cưu mang mình trên bước đường vượt biển đến vùng đất mới an toàn. Người Hoa cảm cái Đức lớn của Bà nên đã tiến hành xây dựng đền miếu, để thờ tự vị thần đã giúp họ vượt biển an toàn. Việc thờ cúng Thiên Hậu của người Hoa ở Hội An, hầu như được duy trì từ trước đến nay tại Hội quán Phúc Kiến và Hội quán Ngũ Bang, cũng như tại nhà riêng của một số gia đình người Hoa.
Bàn thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu tại hội quán Phước Kiến - Ảnh: Hồng Việt
Tại Hội quán, người ta thờ Bà trang trọng ở gian chính giữa, cung thờ Bà trang trí lộng lẫy với các bao lam được sơn son thếp vàng và chạm trổ hoa văn tinh sảo, bên trong đặt tượng của Bà. Tượng của Bà thể hiện hình dáng của một người phụ nữ đang ngồi, khuôn mặt đầy đặn phúc hậu, bên ngoài khoát chiếc áo choàng màu đỏ, thêu kim tuyến, đầu đội mủ, tay cầm bài vị. Hai bên Bà có tượng của hai thuộc hạ là “Thiên lý nhãn” và “Thuận phong nhĩ”, giúp Bà nhìn xa ngàn dặm và nghe thấy tiếng kêu cứu từ ngàn dặm để kịp thời ứng cứu.
Người Hoa đi lễ hầu hết các ngày trong tháng. Nhưng ngày vía Bà (23-3 âm lịch) được xem là ngày hội lớn, vào ngày này, mọi người trong và ngoài Bang Hội đem lễ vật và nhang đèn đến cầu cúng rất đông. Đây được xem là dịp để họ gặp gỡ nhau, ôn lại những chuyện đã qua, đồng thời nhắc cho lớp trẻ nhớ đến nguồn gốc của quê hương dân tộc, cùng nhau bàn bạc phương hướng hoạt động của bang hội và giúp đỡ những người đang gặp cảnh khốn cùng,....
Ngay từ chiều ngày 22 tháng 3 âm lịch, trong khuôn viên Hội quán, người Hoa trang hoàng đèn lồng, cờ hiệu của ngày vía với nhiều kiểu dáng và màu sắc rực rỡ từ trong ra ngoài. Quan trọng nhất là lễ tắm Bà và dâng lên Bà những bộ trang phục, những đồ trang sức mới. Trong lễ tắm Bà, người ta dùng một chiếc khăn mới, mềm, sạch nhúng vào nước và lau bụi bám trên thân tượng. Sau đó, thay cho Bà bộ áo mới đẹp nhất được chọn trong số những bộ quần áo mà những người đem tới dâng cúng.
Đến ngày 23 tháng 3 âm lịch, người ta tổ chức lễ chính theo nghi thức cổ truyền gắn với tập quán của người Hoa. Một số lễ vật có nguồn gốc từ tỉnh Phước Kiến, Hoa Nam được bày biện để dâng cúng Bà như bún xào Phước Kiến, bánh bao Phước Kiến, cơm Dương Châu, vịt tiềm bát bửu, khoai nhục… Ngoài ra còn phải có cá, giò heo, gà, vịt, cua đã được nấu chín và kèm theo heo quay. Buổi lễ diễn ra, tất cả những người tham dự đều đứng nghiêm, sau đó người chủ tế và bồi tế bước vào vị trí của mình. Lúc này chiêng trống được đánh vang, người ta dâng lên hương, rượu, heo quay và sau đó hướng về điện thờ Bà vái lạy 3 lạy và đọc văn tế. Sau khi đọc văn tế xong, người ta tiến hành đốt vàng mã rồi lại hướng về điện thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu vái tạ ba lạy, như vậy là nghi lễ đã hoàn thành. Sau đó, người ta xin xăm, xin lộc, vay vốn Bà để làm ăn, cầu tự, cầu tài,…
Sau phần Lễ là phần Hội diễn ra, tiệc chiêu đãi tân khách được dọn ra trong khuôn viên của Hội quán, đồng thời cũng diễn ra các hoạt động khác như liên hoan văn nghệ, bán đầu giá lồng đèn, biểu diễn múa lân sư rồng... Lễ vía Thiên Hậu không chỉ thu hút cộng đồng người Hoa, người Việt ở Hội An mà còn thu hút đông đảo bà con các địa phương lân cận cũng như du khách trong nước và quốc tế tham dự. Trước đây ở Hội An còn diễn ra lễ rước kiệu Thánh Mẫu đi qua các đường phố trong tiếng nhạc bát âm rộn ràng, đây là dịp để cho bà con người Hoa chiêm ngưỡng và cầu mong những điều may mắn sẽ đến với mình và gia đình. Sau năm 1975, hình thức rước kiệu này không còn hiện diện, đây cũng là một vấn đề hết sức đáng tiếc mà đến nay chúng ta vẫn chưa phục hồi lại.
3. Thay lời kết
Thiên Hậu Thánh Mẫu là vị thần bảo trợ của cư dân sông nước vùng Nam Trung Hoa. Hiện nay, bất kỳ khu vực nào trên thế giới có người Hoa cư trú tập trung là nơi đó người ta thờ tự Bà. Ở Hội An, tín ngưỡng thờ Thiên Hậu của cộng đồng người Hoa cũng không phải là trường hợp ngoại lệ. Trải theo thời gian, trong tín ngưỡng Thiên Hậu của người Hoa ở Hội An đã có những nét văn hoá mới được đưa vào trong phần Hội, tạo nên sự phong phú đa dạng của lễ hội nhưng không đánh mất đi bản sắc văn hoá của dân tộc, đó cũng chính là sự tiếp xúc và giao lưu văn hoá giữa các cộng đồng tộc người cùng sinh sống trên mảnh đất Hội An trong suốt các thế kỷ qua. Hiện nay ở Hội An, ngày vía Thiên Hậu Thánh Mẫu không chỉ dành riêng cho bà con người Hoa mà đã trở thành ngày hội chung, thu hút đông đảo dân cư Hội An, du khách trong nước và quốc tế tham dự.
Theo tôi, một điều rất cần thiết hiện nay là cần phục dựng lại Lễ rước kiệu Thiên Hậu. Bởi đây là một hoạt động văn hoá của cộng đồng người Hoa, thể hiện sự tín ngưỡng, sùng bái của họ đối với vị thần bảo trợ cuộc sống của mình. Ngày nay ở một số quốc gia trên thế giới, chúng ta vẫn thấy hình thức rước kiệu trong lễ hội diễn ra, cho dù họ đi qua những đại lộ rộng lớn, với những ngôi nhà cao chọc trời nhưng vẫn không có gì là đánh mất đi những nét độc đáo của tôn giáo - tín ngưỡng truyền thống mà nó càng tôn vinh hơn những giá trị văn hoá cổ truyền. Nếu chúng ta phục dựng lại được thì ngày vía Thiên Hậu Thánh Mẫu của người Hoa ở Hội An sẽ thu hút nhiều khách du lịch hơn, đem lại nguồn lợi kinh tế cho ngân sách địa phương hơn mà vẫn bảo tồn được giá trị văn hoá truyền thống của cộng đồng người Hoa ở Hội An.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Bồ tát ngoại truyện (Dương Thu Ái – Nguyễn Kim Hanh dịch). Nxb VHTT, Hà Nội, 2003.
- Tô Nam Nguyễn Đình Diệm. Minh Hương lược khảo. Văn hoá Á Châu, 5/1958.
- Herri Maspero. Đạo giáo và các tôn giáo ở Trung Quốc (Lê Diên dịch). Nxb KHXH, Hà Nội, 2000.
- Châu Hải. Các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam. Nxb KHXH, Hà Nội, 1992.
- Nguyễn Văn Huy. Người Hoa ở Việt Nam. Paris, 1993.
- Vương Kiến Huy, Dịch Học Kim (Chủ biên). Tinh hoa tri thức văn hóa Trung Quốc. Nxb Thế giới, 2004.
- Trần Kinh Hoà. Mấy điều nhận xét về Minh Hương xã và các cổ tích tại Hội An. Việt Nam Khảo cổ tập san, sài Gòn, số 1/1961; 3/1962.
- Tsai Maw Kuey. Người Hoa ở miền Nam Việt Nam. Paris - Thư viện Quốc gia, 1968.
Tác giả: Võ Văn Hoàng
Nguồn tin: Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Từ khóa: phát triển, thương cảng, thành phố, thế kỷ, quảng nam, đô thị, thu bồn, trực thuộc, trong suốt
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
