Nhà thờ tộc Huỳnh Đắc, phường Cẩm Phô

      Vào khoảng thế kỷ XVI[2], theo phong trào Nam tiến của các chúa Nguyễn, có hai ông thủy tổ tộc Huỳnh tham gia là ông Huỳnh Phước Thiện[3] và ông Huỳnh Phước Uyển[4]. Hiện nay ở khối An Thái, phường Minh An có ngôi mộ cổ[5], trên bia ghi[6]: “Hoàng Triều / Long Phi, Giáp Dần niên, quý xuân, cát nhật / Tiền hiền khai khẩn / Cẩm Giang / Thái Thủy tổ Huỳnh Tôn công chi giai thành / Huỳnh Viết, Huỳnh Đắc nhị tộc đồng bái lập”. Qua văn bia này cho thấy tộc Huỳnh Viết (phường Cẩm Nam) và tộc Huỳnh Đắc (phường Cẩm Phô) có thể có cùng ông Thủy tổ. Trải qua nhiều niên đại, tộc Huỳnh phát triển rộng lớn phân thành nhiều nhánh, trong đó có hai nhánh lớn là tộc Huỳnh Đắc và tộc Huỳnh Viết.

      Trong tài liệu Quảng Nam xã chí do Viện Viễn Đông Bác Cổ thực hiện năm 1943-1944 lưu trữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, khi viết về làng và phường Cẩm Phô có đoạn: “Về vụ Tiền hiền, làng này lập đã lâu đời lắm rồi nhưng không rõ giấy mực của nhà nào, tộc nào đứng ra khai cơ lập làng này trước tiên. Chỉ còn một ít tờ giấy chứng cớ của những người hương chức về tộc: Huỳnh Đắc, Huỳnh Viết, Nguyễn Viết, Nguyễn Hữu, Lê Chí, Trần Trung,…”. “Giấy gây dựng lại chợ Cẩm Phô trước đình bây giờ sau khi giặc Tây Sơn hủy phá ngày 20 tháng 9 nhuận Gia Long 6 (?). (Giấy má này ông Trùm Đào, Huỳnh Đắc Thạnh ký)”[7]. Điều đó chứng tỏ tộc Huỳnh Đắc đã chọn làng Cẩm Phô làm chốn an cư lập nghiệp từ rất sớm. Qua thời gian, tộc Huỳnh Đắc phát triển thành 4 phái (gồm phái I, phái II, phái III, phái IV) với rất đông con cháu sống ở mọi miền đất nước và cả nước ngoài, nhưng tập trung đông nhất ở khu vực Hội An. Do nhiều biến động, các văn tự, tộc phổ bị thất lạc nhiều. Đến nay, gia phả tộc Huỳnh Đắc chỉ còn lưu lại rõ tên, tuổi của 08 đời gần nhất.

      Rất nhiều người trong tộc Huỳnh Đắc đã có những đóng góp cho sự nghiệp đấu tranh cách mạng, giải phóng dân tộc, dù gian khổ, tù đày vẫn kiên trung bất khuất giữ vững khí phách của dòng họ. Đảng và nhà nước đánh giá cao việc đóng góp đó và đã trao các danh hiệu cao quí cho nhiều người trong họ tộc. Trong số đó có ông Huỳnh Đắc Hương sinh năm 1921, đã từng tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ xâm lược. Ông được phong quân hàm Thiếu tướng vào năm 1974, từng giữ chức vụ Thứ trưởng Bộ Thương binh và Xã hội (từ năm 1976 đến 1987) và nhiều chức vụ quan trọng khác. Năm nay ông đã trên 100 tuổi, là Tộc trưởng tộc Huỳnh Đắc.
      Cho đến nay, người trong tộc vẫn chưa rõ niên đại xây dựng nhà thờ tộc Huỳnh Đắc, bên trong nhà thờ không có xà cò ghi dấu sự kiện quan trọng này. Tuy nhiên, ông Huỳnh Đắc Tam[8] có nghe các cụ thế hệ trước truyền lại rằng nhà thờ được xây dựng sau khi tu bổ đình Cẩm Phô một vài năm. Theo tư liệu[9], đình Cẩm Phô được trùng tu đời Gia Long năm thứ 17 (tức 1818), đến đời Thành Thái năm thứ 15 (tức 1903) thì trùng tu lại lần nữa. Qua so sánh hình thức kiến trúc và vật liệu sử dụng, có thể thấy sự tương đồng về kiến trúc giữa hai di tích (cột gạch chịu lực thay cột gỗ, tạo các lối đi hình vòm, …) nên có thể đoán định nhà thờ được xây dựng muộn nhất vào đầu thế kỷ XX, sau lần trùng tu đình Cẩm Phô năm 1903. Theo đó thì nhà thờ được xây dựng đến nay đã hơn 100 năm[10].
Quy mô nhà thờ từ khi xây dựng đến nay vẫn không thay đổi. Mái nhà lợp ngói âm dương (trên mái không có con giống trang trí), các khám thờ bằng gỗ, nền sân đất, bao bọc khuôn viên bằng rào chè tàu, không có cổng ngõ kiên cố. Trải qua thời gian dài chịu tác động của các yếu tố thời tiết, công trình xuống cấp nặng, đặc biệt là hệ mái. Vào năm 2000, con cháu trong gia tộc đã chung tay tu bổ lại nhà thờ: nâng nền khuôn viên (do nằm trong khu vực thấp lụt), xây tường rào, cổng ngõ bảo vệ; thêm con giống trang trí trên mái; thay khám thờ gỗ hư mục bằng khám thờ đúc bê tông. Tuy nhiên, do không đủ kinh phí thực hiện nên phải tận dụng ngói âm dương cũ để lợp lại mái trước, mái sau lợp tạm bằng ngói móc. Sau lần tu bổ đó, kiến trúc nhà thờ giữ ổn định cho đến ngày nay.

      Nhà thờ tộc Huỳnh Đắc có mặt tiền xoay hướng Nam, tổng thể di tích gồm có tường rào, cổng ngõ, sân trước và nhà thờ. Cổng vào có tường gạch xây dày, bên trên có lợp mái ngói âm dương, cửa ra vào là cửa bản gỗ ván ghép 2 cánh. Phía trên đố cửa có gắn cặp mắt cửa hình bông hoa 8 cánh. Bên trên có bức hoành đề[11]: 黃 祠 堂(Huỳnh từ đường). Do nằm trong khu vực thấp lụt nên nền khuôn viên được xây cao so với cốt vỉa hè. Qua cánh cổng là khoảng sân với nhiều cây cảnh xanh mát. Giữa sân có đỉnh hương lớn đúc bằng xi măng; không có bình phong.

      Nhà thờ nằm về phía cuối khu đất, có kiểu thức nhà ba gian, mỗi gian được ngăn cách bởi những hàng cột gạch. Nhà thờ chỉ có một nếp nhà, tuy nhiên bên trong có vách tường ngăn phân định không gian thờ tự và tiền tế (tương tự như tiền đình và hậu tẩm). Nhìn chung, kiến trúc nhà thờ khá đơn giản nhưng có tính thẩm mỹ cao, hài hòa với cảnh quan chung khu vực. Các chi tiết ngoại thất, nội thất có sự kết hợp giữa kiến trúc truyền thống địa phương và kiến trúc Pháp.

      Nhà thờ có hệ khung cột gạch chịu lực, bên trên trính tạo hình cuốn vòm xây tường gạch cao giáp nóc thay cho hệ kèo để đỡ mái, đồng thời tạo lối đi hình bán nguyệt bên dưới; tường bao xây gạch, nền láng xi măng, mái trước lợp ngói âm dương, mái sau lợp ngói móc. Các cột bên trong nhà thờ, bên dưới có tiết diện vuông, bên trên tiết diện tròn; chân cột và đầu cột đắp nổi gờ chỉ theo kiểu thức cột cổ điển phương Tây, thân cột có các rãnh nhỏ trang trí theo chiều dọc. Bờ nóc uốn cong nhẹ ở hai đầu, chia ô hộc cẩn mảnh sành sứ, trang trí đồ án lưỡng long triều dương. Bờ chảy giật cấp tại đỉnh nóc, đuôi bờ chảy trang trí hình giao lá.

      Ở hiên trước có các thanh trính bê tông vươn ra từ tường gánh các bông trính bằng gỗ được chạm trổ rất đẹp, vừa có chức năng chống đỡ đòn tay ở đuôi mái trước vừa có chức năng trang trí. Hệ cửa mặt tiền là bộ cửa gỗ 4 cánh thượng song hạ bản. Trên đầu cửa đi đắp nổi bức hoành đề 3 chữ: 黃 先 祠 (Huỳnh Tiên từ).

      Trang trí nội thất trong nhà thờ chủ yếu tập trung ở hệ thống thờ tự. Bàn thờ được bố trí ở cả ba gian và hai bên tường biên với hình thức tương tự nhau. Các bệ thờ xây gạch; khám thờ đúc xi măng, gắn chặt vào tường, đắp cẩn xà cừ với nhiều đồ án khác nhau, đều mang ý nghĩa cát tường.
 
      - Bàn thờ gian giữa: là bàn thờ chính, thờ các vị thủy tổ. Nền khu vực gian thờ này được nâng cao hơn nền nhà, có tường gạch ngăn cách với hai bàn thờ ở hai gian bên. Hai bên thân khám thờ cẩn cặp câu đối: 祖 宗功德 千 年 盛 / 子 孝 孫 賢 萬 代 昌(Tổ công tông đức thiên niên thịnh/ Tử hiếu tôn hiền vạn đại xương).
      Chính giữa mặt khám thờ đắp nổi hình bài vị, sơn đỏ có nội dung: