Vài nét về sinh thái - văn hóa ở Cẩm Kim

         Do là một cù lao giữa sông nên Kim Bồng - Cẩm Kim có nhiều cồn bãi hói rạch và các vạt ruộng phù sa ven sông. Theo thống kê chưa đầy đủ hiện tại Cẩm Kim có 29 vạt đồng, 9 hói, 3 cồn, 1 bến, 1 bãi, 1 đuôi là các dạng địa hình căn bản. Địa hình ở đây tương đối bằng phẳng, tầm nhìn thoáng rộng. Tuy nhiên cũng do đặc điểm là cù lao nằm ở hạ lưu sông Thu Bồn nên hàng năm, Kim Bồng - Cẩm Kim chịu đựng nhiều cơn lụt từ thượng nguồn đổ về. Lũ lụt dễ làm Kim Bồng - Cẩm Kim bị cô lập và để lại hậu quả nặng nề cho sản xuất cũng như đời sống dân cư đồng thời cũng tạo nên sự không ổn định về địa hình đất đai, hói rạch,…Thực tế này tạo nên những thói quen và kinh nghiệm để thích nghi và ứng phó với bão lụt trong cộng đồng dân cư địa phương.

          Các bến sông, vạt đồng, đường làng, cồn bãi, xóm ấp là những dạng cảnh quan sinh thái - văn hóa đặc thù tạo nên những nét riêng có về văn hóa ở Cẩm Kim.

          Bên cạnh đó các di tích hiện tồn cũng góp phần đáng kể để làm nên giá trị của di sản văn hóa ở Cẩm Kim. Theo danh mục di tích danh thắng của Thành phố, ở Cẩm Kim hiện có 1 di  tích xếp hạng cấp quốc gia, 2 di tích cấp Tỉnh; 26 di tích nằm trong danh mục bảo vệ của Thành phố. Về loại hình thì có 10 di tích Cách mạng, 19 di tích Kiến trúc nghệ thuật, 2 di tích vừa là di tích Lịch sử Cách mạng vừa là Kiến trúc nghệ thuật. Ngoài ra trong đợt khảo sát vừa qua chúng tôi đã ghi nhận tiếp 13 di tích nhà ở, 6 giếng gạch có giá trị.

          Trong các di tích này có thể xác định 2 ngôi chùa lâu đời ở Kim Bồng, Cẩm Kim có niên đại muộn nhất cũng vào khoảng nữa đầu thế kỷ 18 là chùa Hội Nguyên và chùa Bửu Kim (nay là Kim Bửu). Theo lẽ thường, có chùa ắt có đình làng cũng như 1 số lăng miếu khác. Rất tiếc do sự thay đổi địa hình, tác động của bão lụt, chiến tranh nên dấu tích của đình làng Kim Bồng hiện nay không còn. Một số hoành phi còn lại ở đình Tiền hiền Kim Bồng hiện nay cho biết từ thời Minh Mạng (1820 - 1841) ở đây đã có 1 cơ sở thờ tự các vị thần bảo hộ của làng, có lẽ đây là các hoành phi còn lại của đình làng Kim Bồng trước đây. Xà cò ở đình Tiền hiền Kim Bồng cũng cho biết ngôi đình này được chức sắc và dân giáp Nam, châu Kim Bồng  kiến tạo (làm mới) vào năm Tự Đức thứ 6 (1853). Trong bia ghi lại sự kiện này niên đại 1854 nằm ở tường Đông đình không thấy xuất hiện tên “đình Tiền hiền” hoặc “đình” mà ghi công trình này là Từ sở - đền thờ nói chung. Theo kinh nghiệm chúng tôi thấy ở nhiều làng xã tại Hội An đình làng để thờ các vị thần bảo hộ, thành làng hoàng thường có trước, sau đó người ta kết hợp với thờ Tiền hiền hoặc lập đình Tiền hiền riêng như Hội An, Cẩm Phô, Minh Hương. Tên gọi các di tích thờ tiền hiền này không giống nhau ở các làng/xã: Hội An tiên tự, Minh Hương Tụy tiên đường; Cẩm Phô hương hiền… Đình Tiền hiền Kim Bồng có lẽ là 1 thiết chế hình thành sau đình làng Kim Bồng hoặc là sự kết hợp giữa đình làng và nhà thờ Tiền hiền làng.

          Về ngành nghề truyền thống, có thể nói Kim Bồng - Cẩm Kim là vùng đất đa nghề gồm nông, ngư, thủ công, buôn bán - dịch vụ, nghề nào cũng phát triển. Việc những người làng Minh Hương sống khá đông ở Kim Bồng vào nửa đầu Thế kỷ 18 cho thấy đây là vùng đất sớm phát triển về hình thế ngành nghề, dịch vụ - buôn bán. Theo kết quả khảo sát, về ngư nghiệp có 16 nghề, thủ công có 17 nghề. Buôn bán - dịch vụ thì có cái nghề buôn nguồn, buôn ghe bầu, đưa đò, khám chữa bệnh, dịch vụ ăn uống… Gần đây tại địa phương các loại hình dịch vụ gắn với du lịch cũng bắt đầu xuất hiện như bán quà lưu niệm, đưa đón du khách… Nghề nông ngoài trồng lúa còn có trồng hoa màu khoai, bắp, đậu phụng, trồng dâu, đay, lát, bông và chăn nuôi, chăn thả gia súc, gia cầm. Gần đây việc chăn thả bò đàn tại các cồn bãi ven sông phát triển mạnh.

         Trong các nghề này, nổi lên ở Kim Bồng - Cẩm Kim có cái nghề đóng ghe thuyền, mộc - nề - đắp vẽ; buôn nguồn, nghề mành, giã. Trong nghề mộc - nề - đắp vẽ, Kim Bồng - Cẩm Kim có nhiều người thợ tài hoa từng được phong bát phẩm, cửu phẩm tượng mục, đội trưởng, tham gia xây dựng nhiều công trình tầm cỡ quốc gia như kinh đố Huế, lăng Bác Hồ và có những tác phẩm để đời.

           Về phong tục tập quán, lễ lệ, lễ hội: Phong tục - tập quán ở Kim Bồng - Cẩm Kim vừa mang những nét chung của vùng đất Hội An, xứ Quảng vừa có một số nét riêng do điều kiện địa sinh thái, địa văn hóa – xã hội quy định. Do là vùng cồn bãi ven sông, địa hình không ổn định, điều kiện giao thông đường thủy thuận lợi, lại nằm sát cạnh đô thị - thương cảng Hội An nên phong tục – tập quán của cư dân ở đây có yếu tố linh hoạt, mềm dẻo hơn ở các địa phương thuần nông. Những lễ nghi, tập tục ở đây thường giản lược, không quá gò bó, khuôn phép. Do có điều kiện đi lại giao lưu - tiếp xúc rộng nên Kim Bồng – Cẩm Kim cũng là vùng đất thuận lợi để các yếu tố mới sinh sôi, nảy nở. “Chồng làm thợ vợ làm nông”, “Đàn ông đám giỗ, đám chạp, đàn bà đám khoai, đám lúa” cũng là một nét riêng trong phân công lao động gia đình và trong phong tục – tập quán ở đây.

           Kim Bồng - Cẩm Kim là vùng đất giàu truyền thống văn hóa. Bên cạnh việc phát triển đa dạng các ngành nghề để đảm bảo đời sống, Kim Bồng - Cẩm Kim còn là vùng đất có truyền thống về học hành, thi cử. Trong thế kỷ 19 ở Kim Bồng đã có 2 người đỗ cử nhân, đó là Huỳnh Kim Côn, đỗ cử nhân năm Triệu Trị 3 (1843), Huỳnh Toản, đỗ cử nhân năm Tự Đức 20 (1867). Ngoài ra ở Kim Bồng cũng có nhiều người học hành cao tuy không đỗ đạt nhưng có vai trò rất lớn trong việc xây dựng, phát triển địa phương. Đầu thế kỷ XX Kim Bồng cũng là địa phương sớm du nhập sách vở tân thư và là một trong những địa điểm truyền bá chủ nghĩa  Mác - Lê Nin và nuôi dưỡng phong trào Cách mạng thời tiền khởi nghĩa. Trong hai thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược Kim Bồng - Cẩm Kim là căn cứ địa Cách mạng quan trọng. Quân và dân Kim Bồng - Cẩm Kim đã góp phần đáng kể đưa 2 cuộc kháng chiến đến thắng lợi hoàn toàn. Với những chiến công đó Kim Bồng - Cẩm Kim đã được Đảng và Nhà nước phong tặng các danh hiệu cao quý: Bằng có công với nước trong thời Tiền Khởi nghĩa, Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân trong thời kháng chiến chống Mỹ,…

          Tất cả những đặc điểm đó về sinh thái - văn hóa đã tạo nên những giá trị nổi trội của di sản văn hóa ở Kim Bồng - Cẩm Kim cần được bảo tồn và phát huy.