Giá trị mộc bản ở Chùa Phước Lâm

Chùa Phước Lâm là một ngôi chùa thuộc dòng Lâm Tế Chúc Thánh do hòa thượng Ân Triêm (1712 – 1796) khai sơn vào khoảng năm 1736, đến nay đã trải qua 14 đời Trụ trì. Vị hòa thượng Trụ trì hiện nay là Thích Hạnh Hoa, được sự đồng ý của Hòa thượng chúng tôi đã thực hiện khảo sát nguồn tư liệu tại đây. Mộc bản chùa Phước Lâm được lưu giữ trên gác cổ lâu (gác trống) nằm về phía Tây Đại hùng Bảo điện. Chất liệu của mộc bản là các loại gỗ có tính chất mềm dẻo được sử dụng trong chạm khắc như mít, thị, mức… Do các yếu tố môi trường, vi sinh vật và các tác nhân khác nên chất lượng mộc bản tại đây đã xuống cấp và sẽ xuống cấp nặng nếu không có các phương pháp bảo quản chuyên nghiệp. Các mộc bản ở đây chủ yếu là ván khắc của các bộ kinh Phật, bùa chú, sớ điệp, công văn sử dụng trong chùa và các bản khắc kinh, giấy tờ, công văn trong tín ngưỡng thờ cúng Quan Thánh Đế Quân. Hòa thượng Thích Hạnh Hoa cho biết số mộc bản đang lưu giữ tại chùa có nhiều nguồn gốc khác nhau: là ván khắc của chùa được truyền lại từ các đời trước, của các chùa trong dòng Lâm Tế Chúc Thánh và các bản lưu lạc trong dân gian được thu lượm về chùa. Do xuất phát từ nhiều nguồn gốc khác nhau và quá trình lưu truyền đã bị hao hụt, mất mát nên số mộc bản ở đây tuy thuộc nhiều đầu mục kinh sách khác nhau nhưng hầu hết không còn đủ bộ, có rất nhiều bản chữ bị nứt, vỡ không đọc được. Hơn nữa, trong quá trình in ấn, các mộc bản này không được vệ sinh sạch sẽ nên mực in đọng lại trên ván khắc rất nhiều gây khó khăn cho việc đọc và giải mã tư liệu. Trong số các mộc bản ở đây cũng có nhiều mộc bản có nguồn gốc từ các chùa khác như chùa 勅 賜 金 (蓮?) 寶 印 寺: Sắc tứ Kim Liên Bảo Ấn tự¹, chùa Thiền Tông ở Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng, chùa Chúc Thánh ở Hội An.
Các bản khắc này có kích thước dài - ngắn, dày - mỏng, cỡ chữ khác nhau. Bản khắc có kích thước lớn nhất là bản điệp thọ giới: 126,2 x 53,8 x 1cm bản khắc có kích thước nhỏ nhất là Thọ sinh kinh (壽 生 經): 26 x 25,5 x 3cm.
Về mặt niên đại, một số bản có thể xác định được niên đại tuyệt đối dựa vào các dòng chữ chú thích được khắc (khắc xuôi) lên mộc bản, bộ bản khắc bùa chú có dòng chữ Hán khắc lên bản đầu tiên như sau: 保 大 三 年 闰 二 月 十 方 本 道 仝 奉 供 勅 賜 福 林 寺 正 住 持 號 普 明 藏 板 共 十 六 片 留 在 本 寺 以 曉 後 印.
Phiên âm:
Bảo Đại tam niên nhuận nhị nguyệt, thập phương bổn đạo đồng phụng cúng Sắc tứ Phước Lâm tự chính Trụ trì hiệu Phổ Minh tàng bản cộng thập lục phiến lưu tại bản tự dĩ hiểu hậu ấn.
Dịch nghĩa:
Bảo Đại năm thứ 3 nhuận tháng 2, bổn đạo thập phương cùng phụng cúng [cho] ngài Phổ Minh [là] Chánh Tụ trì chùa Sắc tứ Phước Lâm tàng bản tổng cộng 16 phiến lưu tại bổn tự để in ấn sau này [cho] rõ ràng.
Hay trong một bản điệp có dòng: 臨 濟 源 派 … 天 台 山 禪 宗 寺 嗣 祖 开 山 諱 寶 耀 號 了 觀 和 尚 讀 偈…
Phiên âm:
Lâm Tế nguyên phái… Thiên Thai sơn Thiền Tôn tự tự tổ khai sơn húy Bảo Dực hiệu Liễu Quán hòa thượng độc kệ…
Dịch nghĩa:
Nguyên phái Lâm Tế… chùa Thiền Tôn [ở] núi Thiên Thai, nối tổ khai sơn tên húy Bảo Dực hiệu Liễu Quán hòa thượng đọc kệ…
Căn cứ vào đó có thể xác định được nguồn gốc của bản điệp này thuộc dòng Liễu Quán, tuy nhiên, dựa vào văn tự và phong cách hoa văn thì văn bản này được khắc lại vào thời Nguyễn chứ không phải thời chúa Nguyễn.
Các mộc bản không xác định được niên đại tuyệt đối thì có thể dựa vào thư pháp và các phương pháp văn bản học khác để xác định niên đại tương đối. Tóm lại, các bộ mộc bản đang được lưu giữ tại chùa Phước Lâm đều có khung niên đại nằm vào khoảng từ thời các chúa Nguyễn đến vị vua cuối cùng của Triều Nguyễn.
Với mục đích in ấn kinh sách, công văn phục vụ trong tín ngưỡng Phật giáo, bản khắc các bộ kinh Phật ở đây gồm: Đại thừa Kim cương bát nhã ba la mật kinh (大 乘 金 剛 般 若 波 羅 密 經 ), Kim cương thọ mệnh kinh (金 剛 壽 命 經), Diệu pháp liên hoa kinh (妙 法 蓮 花 經), A di đà kinh (阿 彌 佗 經 ), Vu lan bồn kinh (于 蘭 盆 經 ), Thọ sinh kinh (壽 生 經), Kinh hoa nghiêm (華 嚴 經). Tuy các bộ kinh này không còn được đầy đủ và chất lượng của các bản khắc đã xuống cấp, nhiều bản hoàn toàn không đọc được. Tuy nhiên, đây là nguồn tư liệu quý để nghiên cứu Phật giáo, đặc biệt là hệ phái Lâm Tế Chúc Thánh ở Hội An. Ngoài các bộ kinh, còn có các công văn phục vụ trong nghi thức Phật giáo khác, đó là các bản bùa, chú, sớ, điệp,… đây cũng là nguồn tư liệu quý giá phục vụ nghiên cứu Phật giáo, cũng như sự giao thoa giữa Đạo giáo, tín ngưỡng dân gian và Phật giáo ở Hội An. Thêm một điểm khá thú vị nữa, trong số các mộc bản ở đây có bản kinh, công văn của tín ngưỡng thờ cúng Quan Công: Đại Hán Hiệp Thiên Quan Phu tử thân giáng tế thế cứu cấp văn (大 漢 協天 關 夫 子 親 降 濟 世 救 急 文), Quan Thánh đế quân giác thế chân kinh (觀 聖 帝 君 覺 世 真 經). Ngoài các văn bản này, còn có một bộ kinh có tên là Minh thánh kinh hay còn gọi là Quan Thánh đế kinh², điều này chứng tỏ tục thờ cúng Quan Công ở Hội An đã trở thành một tín ngưỡng dân gian phổ biến, nếu không nói là hội đủ các yếu tố để hình thành một tôn giáo³.

Mộc bản chùa Phước Lâm - Ảnh Trung tâm QLBT DSVH Hội An 
 

Ngoài giá trị về mặt nội dung, mộc bản chùa Phước Lâm còn mang nhiều giá trị về mặt nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật chạm khắc trên gỗ của nghệ nhân mộc ở Hội An. Nhiều bản khắc chi tiết và rất tinh xảo hình chư Phật, Bồ Tát, La Hán, khắc văn tự, hoa văn, và nhân vật. Các bản như: hồng danh bửu sám nghi thức (鴻 名 寶 懴 儀 式), niệm Phật vãng sanh tịnh thổ Tây phương công cứ chi đồ (念 佛 往 生 淨 土 西 方 公 據 之 圖), chư Phật hải hội (諸 佛 海 會), đại bi chú (大 悲 咒)… có độ chi tiết, phức tạp rất cao nhưng được các nghệ nhân mộc thể hiện nhuần nhuyễn không thua kém tranh vẽ.
Nhận thức được những giá trị đó, vào những năm 1990 Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An đã tổ chức rập số lượng mộc bản này gần 852 bản để lưu trữ. Vừa qua (2013), Trung tâm cũng đã thực hiện phân loại, và đưa vào tủ chuyên dụng để bảo quản số mộc bản ở đây. Công tác này sẽ đảm bảo được nguồn tư liệu phong phú phục vụ học tập, nghiên cứu lâu dài♠
 
Chú thích
1. Có thể đây chính là chùa Kim Bửu tại thôn Phước Thắng xã Kim Bồng, thành phố Hội An.
2. Bộ này được lưu trữ tại Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An.
3. Vấn đề này chúng tôi sẽ đi sâu làm rõ trong bài viết sau.
 
Phụ lục bảng thống kê sơ bộ mộc bản chùa Phước Lâm