Hợp tác Việt - Nhật với trùng tu phố cổ Hội An

Bảo tồn, phát huy tri thức nghề mộc kiến trúc làng Kim Bồng bắt đầu được khởi động từ những năm 1980. Tháng 7 năm 1985, Hội thảo khoa học về Khu phố cổ Hội An được tổ chức, quy tụ những nhà khoa học hàng đầu trong cả nước. Giá trị văn hóa, lịch sử của khu phố cổ được nhận thức lại đã thúc đẩy sự quan tâm hơn nữa của chính quyền. Vì thế, năm 1987 chùa Cầu được trùng tu. Đặc biệt, sau Hội thảo khoa học quốc tế về Hội An tổ chức năm 1990, việc trùng tu phố cổ được đẩy mạnh và có sự tham gia về tài chính và nhân lực của nước ngoài, cụ thể là Nhật Bản. Đầu tiên là trùng tu chùa Ông và Quan Âm phật tự. Chương trình trùng tu này đã tạo điều kiện cho nghề mộc kiến trúc Kim Bồng phục hồi. Một số doanh nghiệp trùng tu lần lượt ra đời như Xí nghiệp tư doanh Kim An, (nay là Công ty trách nhiệm hữu hạn xây dựng Kim An), Xí nghiệp tư doanh Kim Châu. Xí nghiệp Kim An do ông Đặng Văn Kim, người làng Kim Bồng, trong đội ngũ thợ có 10 thợ mộc là người Kim Bồng. Xí nghiệp Kim Châu do ông Huỳnh Bài người Kim Bồng và một cá nhân người phường Cẩm Châu, Hội An thành lập. Đây là hai đơn vị chủ lực trong lĩnh vực trùng tu kiến trúc cổ ở Hội An, trong đó Công ty Kim An giữ vai trò nổi trội hơn. Gần đây xuất hiện thêm hai doanh nghiệp đó là Thành Đạt và Hưng Thái.

Sự hợp tác giữa tổ chức JICA (Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản) với chính quyền và cơ quan chức năng ở Hội An mà trực tiếp là Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An cùng các doanh nghiệp làm công tác bảo tồn di tích đã giúp thợ Kim Bồng vừa giữ được nghề truyền thống của cha ông vừa tiếp thu những tri thức khoa học của chuyên gia nước ngoài trong lĩnh vực này.
Trước hết đội ngũ thợ thi công công trình được nâng cao nhận thức về công tác trùng tu các kiến trúc gỗ. JICA và Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn Hóa Hội An đã tổ chức các lớp tập huấn cho các đội thợ về mục đích và tính cần thiết của việc giữ gìn chân xác của di tích trong quá trình trùng tu. Việc tập huấn cũng được kết hợp trong quá trình thi công theo kiểu vừa học vừa làm, kết hợp với sự tư vấn của chuyên gia.

Chuyên gia JICA cũng tập huấn cho thợ phương pháp hạ giải (tháo dỡ) di tích, đánh số cấu kiện; xác định những phần kiến trúc có thể giữ lại, phần phải thay thế. Nếu như trước đây với những cấu kiện đã hư hỏng một phần, thợ thường bỏ hẳn với suy nghĩ “lần làm lần khó” nên thay mới hoàn toàn để cho bền lâu thì bây giờ họ đã biết giữ lại để bảo đảm tối đa tính chân xác của di tích. Qua các chuyên gia Nhật, họ học cách lọc bỏ những đoạn hư hỏng trong cấu kiện gỗ và chế tác phần tương tự như vậy để ráp vào. Đối với các cột gỗ lim bị rỗng ruột thì thay vì cắt bỏ, họ lồng vào đó một đoạn gỗ thích hợp để vừa giữ được tính nguyên gốc vừa đảm bảo khả năng chịu lực của cây cột. Thợ Kim Bồng cũng học được phương pháp của người Nhật chống mối bằng cách lót dưới gốc cột một tấm chì. Thợ của các Công ty Kim An, Kim Châu cũng được Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An tạo điều kiện ra Hà Nội dự các lớp tập huấn về bảo tồn di tích do UNESCO tổ chức. Trong Lễ hội giao lưu văn hóa Việt – Nhật tổ chức hằng năm ở Hội An đều có các cuộc hội thảo về trùng tu, tôn tạo di tích, các công ty này cũng là thành phần được mời tham dự.
 Bảo tồn trùng tu các kiến trúc cổ ở Hội An không hướng đến lợi nhuận kinh tế, đó là cơ sở để Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An đề xuất cho phép chỉ định thầu và được UBND thành phố Hội An chấp nhận. Vì vậy, nhiều công trình trùng tu đã được giao cho Công ty Kim An đảm nhiệm, vì đội ngũ thợ có ý thức và tay nghề cao hơn. Điều này có nghĩa thợ mộc kiến trúc Kim Bồng có thêm nhiều việc làm, có cơ hội rèn giũa tay nghề. Cũng phải nói rằng, không chỉ học tập, thợ mộc kiến trúc Kim Bồng cũng đã tạo nên sự bất ngờ khiến các chuyên gia Nhật khâm phục bởi kỹ thuật dùng mộng để lắp ráp các cấu kiện gỗ một cách sít sao, chắc chắn mà không cần đến vật liệu kim loại. Một số thợ mộc Kim Bồng thiện nghệ cũng rất giỏi trong việc tính toán, sắp xếp đòn tay, rui để tạo nên độ võng của mái ngói âm dương khi trùng tu nhà cổ. Chính độ võng này đã tạo nên dáng vẻ rất đặc trưng và gợi cảm của hình dáng ngôi nhà trong phố cổ Hội An.

Trong hơn 20 năm qua, Công ty Kim An đã trùng tu thành công nhiều công trình kiến trúc cổ của thành phố Hội An, tiêu biểu là một số công trình như Tụy Tiên Đường (14 – Trần Phú), nhà 75 – Trần Phú, nhà 80 – Trần Phú, nhà thờ tộc Trương (69/1 Phan Châu Trinh), các đình: Đế Võng (Cẩm Châu), Xuân Mỹ (xã Cẩm Hà), Sơn Phong,  Miếu Tổ nghề Yến (Cù Lao Chàm)… Nhìn chung, trong trùng tu tôn tạo các di tích nhà gỗ ở Hội An, thợ Kim Bồng đã tham gia tích cực, đảm bảo được các nguyên tắc như sử dụng đúng vật liệu truyền thống, giữ được kiểu dáng, phong cách kiến trúc của bộ khung nhà, các bộ vài, hệ mái, mặt tiền, tôn trọng tính đa dạng, hòa trộn các phong cách kiến trúc mà ngôi nhà vốn có. ( Nhà gỗ, tr 171).

Sự hợp tác tốt giữa tổ chức JICA, chính quyền thành phố Hội An và các doanh nghiệp trùng tu, trong đó có sự đóng góp đáng kể của thợ Kim Bồng đã được Văn phòng UNESCO Châu Á – Thái Bình Dương đánh giá cao và trao tặng giải thưởng “Dự án kiệt xuất về hợp tác bảo tồn khu phố cổ” vào năm 2000. Hiện nay và trong tương lai, hợp tác văn hóa Việt – Nhật tại Quảng Nam nói chung, tại Hội An nói riêng vẫn rất quan trọng, trong đó việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa của phố cổ Hội An vẫn rất cần sự hợp tác của các tổ chức văn hóa Nhật Bản.