TRUNG TÂM BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA THẾ GIỚI HỘI AN
Cơ hội và rủi ro của việc bảo tồn Đô thị cổ Hội An trong bối cảnh mới
Đô thị cổ Hội An có giá trị nổi bật toàn cầu đã được ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa thế giới của UNESCO năm 1999 theo tiêu chí văn hóa (ii) và (v). Di sản này được tôn vinh là “một biểu hiện vật thể nổi bật của sự kết hợp các nền văn hóa qua các thời kỳ trong một thương cảng quốc tế” (tiêu chí ii) và là “một trong những thương cảng lịch sử giàu tiêu biểu nhất của châu Á được bảo tồn hoàn hảo” (tiêu chí v).
Phố cổ Hội An - Ảnh: Quang Ngọc
Các giá trị nổi bật toàn cầu (OUV) của khu di sản được hình thành từ các thuộc tính hữu hình - tổ hợp kiến trúc gỗ truyền thống độc đáo phản ánh ảnh hưởng bản địa và nước ngoài - và các đặc trưng phi vật thể: Tính xác thực của các truyền thống, tri thức dân gian, thực hành văn hóa và di sản sống và mối quan hệ chức năng với cảnh quan tự nhiên và văn hóa xung quanh, bao gồm hệ thống sông Thu Bồn và các làng nghề lân cận.
Trong hơn hai thập kỷ kể từ khi được ghi danh, hệ thống quản lý bảo tồn, chủ yếu được điều phối bởi tỉnh Quảng Nam và thành phố Hội An trước đây, đã vượt qua nhiều áp lực bên ngoài, bao gồm sự tăng trưởng du lịch nhanh chóng, biến đổi nhân khẩu học và các thách thức môi trường, đặc biệt là tình trạng lũ lụt tái diễn từ sông Thu Bồn. Thành công này đã định vị Hội An trên bản đồ quốc tế như một hình mẫu riêng biệt về phát triển địa phương dựa trên nền tảng bảo tồn di sản văn hóa.
Sự thay đổi căn bản trong cấu trúc quản trị di sản đã diễn ra trong bối cảnh cải cách hành chính mạnh mẽ ở Việt Nam giai đoạn 2024 - 2025. Chính quyền thành phố Hội An trực thuộc tỉnh Quảng Nam trước đây đã kết thúc vai trò lịch sử cùng với việc bỏ đơn vị hành chính cấp quận/huyện trên cả nước. Thành phố Hội An (cũ) được tổ chức lại thành bốn đơn vị hành chính cấp phường, xã mới: Phường Hội An (bao gồm khu vực lõi lịch sử, sáp nhập từ các phường: Minh An, Cẩm Phô, Sơn Phong, Cẩm Nam và xã Cẩm Kim), Phường Hội An Đông (sáp nhập từ các phường: Cẩm Châu, Cửa Đại và xã Cẩm Thanh), Phường Hội An Tây (sáp nhập từ các phường: Thanh Hà, Tân An, Cẩm An và xã Cẩm Hà) và xã Tân Hiệp (giữ nguyên xã Tân Hiệp trước đây). Các phường Hội An Đông và Hội An Tây bao gồm các vùng đệm thiết yếu, làng nghề và cảnh quan sông nước liên quan tới khu đô thị cổ và xã đảo Tân Hiệp gắn với hệ sinh thái trải dài từ vùng nước ngọt, nước lợ và khu bảo tồn biển - đã được UNESCO công nhận là khu Dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm - Hội An.
Trước hết, việc tái cấu trúc, chuyển trọng tâm kiểm soát hành chính từ một chính quyền thành phố tự chủ, chuyên trách sang các phường trực thuộc một khuôn khổ đô thị lớn hơn trực thuộc Trung ương (thành phố Đà Nẵng), mang lại những cơ hội và động lực quan trọng. Việc liên kết với trung tâm Đà Nẵng, được công nhận là trung tâm đô thị hàng đầu ở miền Trung Việt Nam, mang lại những lợi thế đáng kể chủ yếu từ việc bắc cầu khoảng cách về nguồn lực và thúc đẩy sự gắn kết khu vực, tích hợp nguồn lực và nâng cao năng lực quản trị.
Đà Nẵng sở hữu nguồn lực tài chính mạnh mẽ, năng lực quy hoạch tiên tiến và hệ thống quản trị số hiện đại. Những lợi thế về năng lực thể chế này có thể được tận dụng một cách chiến lược để liên kết các mục tiêu quản lý di sản của Hội An với các chiến lược rộng lớn hơn được đề ra trong quy hoạch tổng thể khu kinh tế trọng điểm miền Trung. Sự tích hợp này cho phép phối hợp liên ngành trong các lĩnh vực thiết yếu, bao gồm quy hoạch giao thông lớn, quy định phân vùng du lịch, chương trình bảo vệ môi trường toàn diện và sáng kiến giảm thiểu rủi ro thiên tai toàn thành phố, vốn là những điều thách thức hơn khi Hội An hoạt động như một thực thể độc lập.
Thứ hai là cơ hội giảm thiểu Rủi ro Thiên tai (DRR) và thích ứng khí hậu. Đô thị cổ vốn dễ bị tổn thương nghiêm trọng trước tình trạng lũ lụt theo mùa, một mối đe dọa môi trường dai dẳng do vị trí trên sông Thu Bồn. Một cơ hội lớn của việc sáp nhập là tiếp cận trực tiếp với các chương trình và năng lực quản trị, công nghệ tiên tiến của thành phố lớn Đà Nẵng về kiểm soát lũ và tăng cường khả năng chống chịu ven biển. Những nguồn lực và chuyên môn này có thể trực tiếp góp phần cải thiện tính bền vững vật chất và khả năng chống chịu lâu dài của lõi đô thị lịch sử và các khu vực sông nước nằm trong cấu trúc các phường, xã mới.
Bên cạnh đó, bối cảnh mới cũng mang lại cơ hội kết nối vùng và đối tác công - tư. Quản trị vùng thúc đẩy các liên kết cấu trúc chặt chẽ hơn giữa Hội An và các di sản thế giới lân cận, như Thánh địa Mỹ Sơn và Khu dự trữ sinh quyển Cù Lao Chàm - Hội An. Bằng cách sử dụng cơ sở hạ tầng chức năng chung và các dịch vụ hạ tầng hiện đại của Đà Nẵng - bao gồm sân bay quốc tế và cảng biển - cấu trúc mới nâng cao khả năng kết nối của cảnh quan văn hóa, khu vực di sản và tiện ích công cộng. Hơn nữa, mạng lưới kinh doanh du lịch năng động của Đà Nẵng có thể trở thành các đối tác chủ động, thúc đẩy các mô hình du lịch nhạy cảm với di sản. Các cơ chế như chiến dịch tiếp thị tích hợp, hệ thống bán vé chung và các dự án cơ sở hạ tầng đồng tài trợ có thể tạo ra sức mạnh tổng hợp đáng kể, hướng dòng vốn đầu tư tư nhân vào các nỗ lực bảo tồn quan trọng.
Bên cạnh đó, bối cảnh mới cũng đang đặt ra thách thức quan trọng và rủi ro đối với Tính toàn vẹn của Di sản, như:
Một là, rủi ro thu hẹp phạm vi quản lý. Mối lo ngại lớn nhất trong bối cảnh hiện nay là nguy cơ cao hình thành tư duy “trực quan - trung tâm”, thu hẹp công tác quản lý di sản vào ranh giới của phường Hội An mới được xác định (vùng lõi di sản). Nếu Di sản văn hóa thế giới Đô thị cổ Hội An chỉ được nhìn nhận độc quyền như một “lõi đô thị cổ” giới hạn, việc quản lý có thể bỏ qua các thành phần quan trọng của Giá trị nổi bật toàn cầu nằm ở các phường, xã còn lại vốn bao gồm cảnh quan văn hóa rộng hơn, hệ thống sông Thu Bồn không thể tách rời, và các truyền thống phi vật thể thiết yếu (như làng nghề và nông nghiệp). Việc bỏ qua các yếu tố sống động và bối cảnh này có nguy cơ làm suy giảm nghiêm trọng tính xác thực và toàn vẹn của di sản, mâu thuẫn với cả Hướng dẫn thực hiện Công ước UNESCO và các nguyên tắc cơ bản của phương pháp Cảnh quan đô thị lịch sử (HUL).
Hai là, nguy cơ về sự mơ hồ trong phân định Quản lý và cơ chế giám sát khu di sản. Việc giải thể chính quyền thành phố Hội An và sự ra đời của các phường, xã mới dưới thẩm quyền của cấp quản lý cao, nhưng ở xa hơn là thành phốĐà Nẵng gia tăng rủi ro liên quan đến việc phân định rõ ràng trách nhiệm quản lý nhà nước đối với di sản. Trách nhiệm quản lý di sản vẫn thuộc về UBND cấp tỉnh, nhưng trên thực tế trước đây do chính quyền cấp thành phố trực thuộc tỉnh điều phối trực tiếp với các phường, xã. Hiện nay, trách nhiệm này ở địa phương bị phân tán qua nhiều cấp độ: Các phường mới, chính quyền thành phố Đà Nẵng và các cơ quan quốc gia. Nếu thiếu các cơ chế phối hợp rõ ràng, điều này có thể dẫn đến việc trì hoãn các yêu cầu bảo tồn quan trọng, và dẫn đến việc phân bổ nguồn lực không hiệu quả hoặc không đồng đều.
Ba là, thách thức mới từ du lịch đại trà và phân phối lợi ích không cân bằng. Khả năng kết nối tới khu di sản được tăng cường với điều kiện liên thông với các hạ tầng cảng biển, sân bay và trung tâm đô thị trung tâm Đà Nẵng, đồng thời cũng thúc đẩy nguy cơ hoạt động tham quan trong ngày. Hệ quả kéo theo bao gồm tình trạng ùn tắc vào giờ cao điểm, gia tăng rác thải và áp lực quá lớn lên cơ sở hạ tầng hữu hạn của vùng lõi di sản. Mặt khác, nếu không được điều chỉnh, mô hình này tiềm ẩn nguy cơ phân phối lợi ích kinh tế không đồng đều: Thu nhập từ du lịch di sản có thể tập trung không cân xứng vào các nhà điều hành lớn, chuỗi khách sạn và công ty lữ hành tập trung tại Đà Nẵng. Cư dân khu di sản có vai trò chủ thể chính giữ gìn di sản, chịu các áp lực gia tăng về ùn tắc giao thông, áp lực môi trường trong khi lợi ích kinh tế bất tương xứng. Bất cập này có nguy cơ đe dọa sự bền vững xã hội của toàn bộ nỗ lực bảo tồn.
Có thể nói, bảo tồn và phát huy hiệu quả Di sản văn hóa thế giới Đô thị cổ Hội An trong bối cảnh mới phụ thuộc vào việc giải quyết các rủi ro và thách thức trên, đặc biệt là giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa vùng lõi và ngoại vi khu di sản. Điều này đòi hỏi việc quản trị tích hợp, lấy con người làm trung tâm và bền vững.
Trong hơn hai thập kỷ kể từ khi được ghi danh, hệ thống quản lý bảo tồn, chủ yếu được điều phối bởi tỉnh Quảng Nam và thành phố Hội An trước đây, đã vượt qua nhiều áp lực bên ngoài, bao gồm sự tăng trưởng du lịch nhanh chóng, biến đổi nhân khẩu học và các thách thức môi trường, đặc biệt là tình trạng lũ lụt tái diễn từ sông Thu Bồn. Thành công này đã định vị Hội An trên bản đồ quốc tế như một hình mẫu riêng biệt về phát triển địa phương dựa trên nền tảng bảo tồn di sản văn hóa.
Sự thay đổi căn bản trong cấu trúc quản trị di sản đã diễn ra trong bối cảnh cải cách hành chính mạnh mẽ ở Việt Nam giai đoạn 2024 - 2025. Chính quyền thành phố Hội An trực thuộc tỉnh Quảng Nam trước đây đã kết thúc vai trò lịch sử cùng với việc bỏ đơn vị hành chính cấp quận/huyện trên cả nước. Thành phố Hội An (cũ) được tổ chức lại thành bốn đơn vị hành chính cấp phường, xã mới: Phường Hội An (bao gồm khu vực lõi lịch sử, sáp nhập từ các phường: Minh An, Cẩm Phô, Sơn Phong, Cẩm Nam và xã Cẩm Kim), Phường Hội An Đông (sáp nhập từ các phường: Cẩm Châu, Cửa Đại và xã Cẩm Thanh), Phường Hội An Tây (sáp nhập từ các phường: Thanh Hà, Tân An, Cẩm An và xã Cẩm Hà) và xã Tân Hiệp (giữ nguyên xã Tân Hiệp trước đây). Các phường Hội An Đông và Hội An Tây bao gồm các vùng đệm thiết yếu, làng nghề và cảnh quan sông nước liên quan tới khu đô thị cổ và xã đảo Tân Hiệp gắn với hệ sinh thái trải dài từ vùng nước ngọt, nước lợ và khu bảo tồn biển - đã được UNESCO công nhận là khu Dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm - Hội An.
Trước hết, việc tái cấu trúc, chuyển trọng tâm kiểm soát hành chính từ một chính quyền thành phố tự chủ, chuyên trách sang các phường trực thuộc một khuôn khổ đô thị lớn hơn trực thuộc Trung ương (thành phố Đà Nẵng), mang lại những cơ hội và động lực quan trọng. Việc liên kết với trung tâm Đà Nẵng, được công nhận là trung tâm đô thị hàng đầu ở miền Trung Việt Nam, mang lại những lợi thế đáng kể chủ yếu từ việc bắc cầu khoảng cách về nguồn lực và thúc đẩy sự gắn kết khu vực, tích hợp nguồn lực và nâng cao năng lực quản trị.
Đà Nẵng sở hữu nguồn lực tài chính mạnh mẽ, năng lực quy hoạch tiên tiến và hệ thống quản trị số hiện đại. Những lợi thế về năng lực thể chế này có thể được tận dụng một cách chiến lược để liên kết các mục tiêu quản lý di sản của Hội An với các chiến lược rộng lớn hơn được đề ra trong quy hoạch tổng thể khu kinh tế trọng điểm miền Trung. Sự tích hợp này cho phép phối hợp liên ngành trong các lĩnh vực thiết yếu, bao gồm quy hoạch giao thông lớn, quy định phân vùng du lịch, chương trình bảo vệ môi trường toàn diện và sáng kiến giảm thiểu rủi ro thiên tai toàn thành phố, vốn là những điều thách thức hơn khi Hội An hoạt động như một thực thể độc lập.
Thứ hai là cơ hội giảm thiểu Rủi ro Thiên tai (DRR) và thích ứng khí hậu. Đô thị cổ vốn dễ bị tổn thương nghiêm trọng trước tình trạng lũ lụt theo mùa, một mối đe dọa môi trường dai dẳng do vị trí trên sông Thu Bồn. Một cơ hội lớn của việc sáp nhập là tiếp cận trực tiếp với các chương trình và năng lực quản trị, công nghệ tiên tiến của thành phố lớn Đà Nẵng về kiểm soát lũ và tăng cường khả năng chống chịu ven biển. Những nguồn lực và chuyên môn này có thể trực tiếp góp phần cải thiện tính bền vững vật chất và khả năng chống chịu lâu dài của lõi đô thị lịch sử và các khu vực sông nước nằm trong cấu trúc các phường, xã mới.
Bên cạnh đó, bối cảnh mới cũng mang lại cơ hội kết nối vùng và đối tác công - tư. Quản trị vùng thúc đẩy các liên kết cấu trúc chặt chẽ hơn giữa Hội An và các di sản thế giới lân cận, như Thánh địa Mỹ Sơn và Khu dự trữ sinh quyển Cù Lao Chàm - Hội An. Bằng cách sử dụng cơ sở hạ tầng chức năng chung và các dịch vụ hạ tầng hiện đại của Đà Nẵng - bao gồm sân bay quốc tế và cảng biển - cấu trúc mới nâng cao khả năng kết nối của cảnh quan văn hóa, khu vực di sản và tiện ích công cộng. Hơn nữa, mạng lưới kinh doanh du lịch năng động của Đà Nẵng có thể trở thành các đối tác chủ động, thúc đẩy các mô hình du lịch nhạy cảm với di sản. Các cơ chế như chiến dịch tiếp thị tích hợp, hệ thống bán vé chung và các dự án cơ sở hạ tầng đồng tài trợ có thể tạo ra sức mạnh tổng hợp đáng kể, hướng dòng vốn đầu tư tư nhân vào các nỗ lực bảo tồn quan trọng.
Bên cạnh đó, bối cảnh mới cũng đang đặt ra thách thức quan trọng và rủi ro đối với Tính toàn vẹn của Di sản, như:
Một là, rủi ro thu hẹp phạm vi quản lý. Mối lo ngại lớn nhất trong bối cảnh hiện nay là nguy cơ cao hình thành tư duy “trực quan - trung tâm”, thu hẹp công tác quản lý di sản vào ranh giới của phường Hội An mới được xác định (vùng lõi di sản). Nếu Di sản văn hóa thế giới Đô thị cổ Hội An chỉ được nhìn nhận độc quyền như một “lõi đô thị cổ” giới hạn, việc quản lý có thể bỏ qua các thành phần quan trọng của Giá trị nổi bật toàn cầu nằm ở các phường, xã còn lại vốn bao gồm cảnh quan văn hóa rộng hơn, hệ thống sông Thu Bồn không thể tách rời, và các truyền thống phi vật thể thiết yếu (như làng nghề và nông nghiệp). Việc bỏ qua các yếu tố sống động và bối cảnh này có nguy cơ làm suy giảm nghiêm trọng tính xác thực và toàn vẹn của di sản, mâu thuẫn với cả Hướng dẫn thực hiện Công ước UNESCO và các nguyên tắc cơ bản của phương pháp Cảnh quan đô thị lịch sử (HUL).
Hai là, nguy cơ về sự mơ hồ trong phân định Quản lý và cơ chế giám sát khu di sản. Việc giải thể chính quyền thành phố Hội An và sự ra đời của các phường, xã mới dưới thẩm quyền của cấp quản lý cao, nhưng ở xa hơn là thành phốĐà Nẵng gia tăng rủi ro liên quan đến việc phân định rõ ràng trách nhiệm quản lý nhà nước đối với di sản. Trách nhiệm quản lý di sản vẫn thuộc về UBND cấp tỉnh, nhưng trên thực tế trước đây do chính quyền cấp thành phố trực thuộc tỉnh điều phối trực tiếp với các phường, xã. Hiện nay, trách nhiệm này ở địa phương bị phân tán qua nhiều cấp độ: Các phường mới, chính quyền thành phố Đà Nẵng và các cơ quan quốc gia. Nếu thiếu các cơ chế phối hợp rõ ràng, điều này có thể dẫn đến việc trì hoãn các yêu cầu bảo tồn quan trọng, và dẫn đến việc phân bổ nguồn lực không hiệu quả hoặc không đồng đều.
Ba là, thách thức mới từ du lịch đại trà và phân phối lợi ích không cân bằng. Khả năng kết nối tới khu di sản được tăng cường với điều kiện liên thông với các hạ tầng cảng biển, sân bay và trung tâm đô thị trung tâm Đà Nẵng, đồng thời cũng thúc đẩy nguy cơ hoạt động tham quan trong ngày. Hệ quả kéo theo bao gồm tình trạng ùn tắc vào giờ cao điểm, gia tăng rác thải và áp lực quá lớn lên cơ sở hạ tầng hữu hạn của vùng lõi di sản. Mặt khác, nếu không được điều chỉnh, mô hình này tiềm ẩn nguy cơ phân phối lợi ích kinh tế không đồng đều: Thu nhập từ du lịch di sản có thể tập trung không cân xứng vào các nhà điều hành lớn, chuỗi khách sạn và công ty lữ hành tập trung tại Đà Nẵng. Cư dân khu di sản có vai trò chủ thể chính giữ gìn di sản, chịu các áp lực gia tăng về ùn tắc giao thông, áp lực môi trường trong khi lợi ích kinh tế bất tương xứng. Bất cập này có nguy cơ đe dọa sự bền vững xã hội của toàn bộ nỗ lực bảo tồn.
Có thể nói, bảo tồn và phát huy hiệu quả Di sản văn hóa thế giới Đô thị cổ Hội An trong bối cảnh mới phụ thuộc vào việc giải quyết các rủi ro và thách thức trên, đặc biệt là giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa vùng lõi và ngoại vi khu di sản. Điều này đòi hỏi việc quản trị tích hợp, lấy con người làm trung tâm và bền vững.
Tác giả: ThS. Phạm Thị Thanh Hường
Nguồn tin: Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An
Những tin cũ hơn
