Sống chung với bão, lũ - bài học từ Hội An

Tình trạng thiên tai và nhân tai này hàng năm đã và đang đe dọa cuộc sống của người dân và gây ảnh hưởng xấu đến các công trình hiện là di sản văn hóa. Từng có ý kiến bảo vệ đô thị cổ khỏi nước lũ với giải pháp đắp một con đê thấp bao quanh đô thị cổ Hội An. Tuy nhiên giải pháp này có những cản trở không chỉ riêng về vấn đề kinh phí xây dựng mà còn ảnh hưởng đến vẻ đẹp thơ mộng, quyến rũ của thành phố di sản.

Bởi vậy cơ quan chức năng của thành phố và chủ nhân của những di tích đã giải quyết vấn đề theo tính logic, đó là gắn bó giữa con người và thiên nhiên, thuận theo tự nhiên và chấp nhận chung sống với lụt lội thay vì chỉ đắp đê ngăn không cho nước tràn vào.
 

Di sản bên sông
Phố ngửa mặt ra sông với những con đường nằm cạnh sông Thu Bồn trải dài theo hướng Đông - Tây. Sát với sông là đường Bạch Đằng, tiếp đó là đường Nguyễn Thái Học và đường Trần Phú. Theo những người dân ở đây cho biết, đường Bạch Đằng được xây dựng năm 1878, đường Nguyễn Thái Học được xây dựng năm 1840 và đường Trần Phú là con đường cổ nhất.

Ngoài ra, còn có một số đường ngắn nằm theo trục Bắc - Nam vuông góc với những đường song song với sông. Nếu tính từ phía hạ lưu của sông có đường Hoàng Diệu, Nguyễn Huệ, Hoàng Văn Thụ, Lê Lợi, Nhị Trưng và rất nhiều hẻm nhỏ. Tất cả những con đường và những con hẻm nhỏ này đổ thẳng ra sông.
Những công trình kiến trúc quan trọng phần lớn đều nằm trên đường Trần Phú. Trong những công trình đó nổi bật nhất là những hội quán do người Hoa xây dựng để tưởng nhớ đến quê hương của họ. Tất cả các hội quán cũng đều quay mặt về phía sông. Những người dân Hội An cho biết, hướng đó sẽ dẫn đến núi Sơn Trà và toàn bộ sinh khí của các hội quán sẽ được hội tụ tại đây.
Ngồi trong những quán cà phê ở gác hai trên đường Bạch Đằng khi chiều dần về tối hay khi phố đã lung linh ánh đèn lồng, du khách được sống trong không gian vô cùng thơ mộng. Nhưng khi có lũ, đường Bạch Đằng sẽ ngập đầu tiên và những năm lụt lớn, đứng ở gác hai của những ngôi nhà trên đường này, thấy người dân vẫn phải lội bì bõm trong nước và nhiều gia đình phải di dời bằng việc dỡ mái ngói để lên ca nô cứu hộ.

Ông Hà Rê, một người dân ở trên đường Bạch Đằng, bảo: “Di sản nằm bên sông, Hội An nằm ở vùng rốn lũ, năm nào không lụt mới là chuyện lạ”. Không chỉ ông Hà Rê, hầu như bất cứ người dân Hội An nào cũng đã quá quen với chuyện này.
Sẵn sàng… sống chung với lũ
Liên tục các cơn bão, lũ “tìm” dải đất miền Trung đổ xuống. Như con người nơi đây, cả một vùng di sản văn hóa vật chất giàu có nhất cả nước với 4 Di sản văn hóa thế giới được UNESCO công nhận (trong đó có 3 Di sản văn hóa vật thể) cũng phải gánh chịu những tác động nặng nề từ sự giận dữ của thiên nhiên.
Theo ghi chép của giáo sĩ Alexandre de Rhodes khi ông đến Hội An trong vòng hai năm, bắt đầu từ 1624 “mùa mưa làm nước sông dâng lên gây nên lụt lội”, thì chuyện lụt lội của Hội An đã diễn ra từ mấy trăm năm trước. Chính vì nằm trong vùng bão lụt nên từ thời xa xưa, chủ nhân của những ngôi nhà ở Hội An khi xây dựng nhà cửa đã tính đến chuyện phải chống lụt, chống bão.
Để bảo vệ ngôi nhà khỏi mưa, bão, mái ngói ở những ngôi nhà trong phố cổ có vai trò quan trọng nhất. Ngói ở Hội An là loại ngói làm từ đất, mỏng, nung thô, có chu vi hình vuông, hơi cong. Đầu tiên, người ta xếp một hàng ngói ngửa lên sau đó là một hàng ngói úp xuống theo kiểu “âm dương”. Khi lợp xong mái, các viên ngói được cố định bằng vữa xi măng tạo thành những dải ngói nhô lên dọc xuôi theo mái. Hai bên cạnh của hàng ngói được đắp vữa để cố định chúng với nhau thật chắc chắn.

Nói về nghệ thuật lợp ngói ở Hội An, ông Nguyễn Chí Trung, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản Hội An, khẳng định: “Mái ngói còn thì di tích còn. Nhiều trận bão lớn đổ bộ vào Hội An, ở ngoại vi khu phố cổ, trong khi những ngôi nhà mới xây bị bay ngói, bị tốc mái tôn thì những ngôi nhà hàng mấy trăm tuổi trong phố với mái ngói âm dương chưa bị xuống cấp gần như an toàn tuyệt đối, có chăng chỉ là sự xô lệch chứ chưa bị tốc mái”.
Bên cạnh đó, để sống chung với lụt, hầu hết các ngôi nhà trong phố cổ đều có gác hai và có hệ thống cửa sập để vận chuyển đồ dùng khi nước lên.
Tâm thế sống chung với bão, lụt được truyền từ đời cha ông trong các thế hệ gia đình ở Hội An, ngấm vào máu thịt, vào ý thức của mỗi cư dân phố cổ nên người dân khá bình tĩnh mỗi khi lụt lội. Nhờ ý thức phòng chống bão, lụt ngay trong kiến trúc xây dựng nhà cửa của cha ông nên chưa bao giờ phố cổ Hội An xảy ra tình trạng sập nhà trong bão.

Tuy nhiên, sau mỗi mùa bão lũ, di tích bị xuống cấp một cách ngấm ngầm và nhiều di tích đứng trước nguy cơ sụp đổ. Xác định điều này, mỗi năm, cơ quan chuyên môn của Hội An đều đi khảo sát, nắm tình hình di tích và có hồ sơ chi tiết.
Toàn thành phố có 1.360 di tích, riêng trong khu phố cổ là 1.107 di tích gồm nhà ở, hội quán, miếu, đình, nhà thờ, chùa. Trong đó 82,4% di tích thuộc sở hữu tư nhân, tập thể. Với số lượng di tích nhiều như vậy nhưng cán bộ của Trung tâm Bảo tồn di sản Hội An thuộc lòng tình trạng từng ngôi nhà như rành đường kẻ chỉ trong lòng bàn tay. Không chờ khi mùa mưa bão đến, ngay từ tháng 6 hàng năm, cán bộ Trung tâm Bảo tồn di sản Hội An đã phối hợp với lực lượng cộng tác viên trong phố khảo sát từng ngôi nhà, đưa vào danh sách những ngôi nhà cần hỗ trợ khi bão, lụt và giúp đỡ họ về kỹ thuật, cây chống, nhân lực.

Ông La Vĩnh Diệu, hiện đang nhà số 16 đường Nguyễn Thái Học cho biết: “Các cán bộ của Trung tâm Bảo tồn di sản Hội An còn rành mọi ngóc ngách trong nhà tôi hơn cả tôi nữa. Trước mỗi mùa mưa bão, họ đều đến hỗ trợ gia đình tôi cây, cột để chống đỡ và giúp chúng tôi bảo vệ những bộ phận có khả năng sụp đổ của ngôi nhà. Chính nhờ vậy mà ngay trong trận bão lớn số 11 vừa qua, Hội An là một trong những tâm bão  nhưng ngôi nhà này vẫn được an toàn, chỉ vài hàng ngói bị xô lệch”.