Quản lý đô thị Hội An dưới thời Pháp thuộc

     Khi người Pháp đặt ách đô hộ ở miền Trung nói chung và Hội An nói riêng, họ cũng thực hiện chỉnh trang đô thị, xây dựng cơ sở hạ tầng để phục vụ nhu cầu quân sự, hành chính và dân sinh. Mặc dù mục tiêu chính là cai trị và khai thác, song sự hiện diện của thực dân Pháp cũng đã để lại một số di sản khách quan về cơ sở hạ tầng, về đô thị hóa và kiến trúc...

     "Vẽ" lại diện mạo đô thị Faifoo

     Để phát triển kinh tế vùng, giao thông liên vùng được chú trọng đầu tư. Năm 1905, người Pháp mở tuyến đường sắt Đà Nẵng - Hội An, gọi là Tramway de l’Ilot de l’Observatoire à Faifoo (tuy nhiên do bị gió cát vùi lấp, hoạt động của tuyến đường này ngày một khó khăn, ít hiệu quả và ngưng hoạt động vào năm 1916).

     Trong khu vực đô thị, bộ mặt Faifoo thời đó chưa thật quy củ, chỉn chu nên người Pháp đã thực hiện một số việc nhằm quản lý, chỉnh trang đường giao thông, tuyến phố, quy hoạch lại kiến trúc theo bố cục của một đô thị hiện đại đương thời.

     Trước tiên là việc mở một số tuyến đường mới, cải tạo các tuyến đường cũ. Chẳng hạn, năm Thành Thái thứ 19 (năm 1907) mở đường Rue Hội An (đường Lê Lợi ngày nay), việc này được nhắc đến trong văn bia tu bổ đình Hội An (tục gọi là đình Ông Voi. Trong năm này, làng phải di dời ngôi đình về bên trái đường để thực hiện việc làm đường).

     Người Pháp cũng đã phá dỡ một số cổ tích khác để khai quang đường sá, như việc phá dỡ chùa Quảng An để mở đường Rue de Minh Hương (đường Phan Châu Trinh ngày nay).

     Khoảng thời gian này, khu phố được mở rộng, như Rue Courbet (đường Phan Bội Châu ngày nay), xây dựng các công trình kiến trúc dân dụng - nhà làm việc (công sở) và nhà ở cho công chức Pháp. Rue du Pont Japonais (đường Trần Phú ngày nay) cũng đã được chỉnh trang, nắn thẳng. Người Pháp cũng đã lập bản đồ Hội An (Plan de Faifoo, xuất bản trước 1930), cho thấy các con đường trong thời kỳ này được đặt theo tên của các vị vua triều Nguyễn, các nhân vật của Pháp, địa danh địa phương.

     Trật tự mới trong quy hoạch và kiến trúc

     Đó là về mặt quy hoạch đô thị, còn ở phạm vi nhỏ hơn (các công trình tư nhân riêng lẻ), họ cũng đã ban hành các quy định cụ thể để quản lý. Năm 1914, xét theo đề nghị của Công sứ Faifoo, Khâm sứ Trung Kỳ đã ban hành Quy định về an ninh của trung tâm đô thị Faifoo bằng tiếng Pháp, có 5 phần, gồm 107 điều, quy định liên quan đến việc xây dựng nếp sống văn minh, văn hóa ở Hội An.

     Trong đó, phần III (Xây dựng) gồm 6 điều (từ Điều 50 đến Điều 55) quy định cụ thể về việc cấp phép xây dựng, sửa chữa nhà ở: người dân phải tuân theo những chỉ dẫn cần thiết liên quan đến quy hoạch giới hạn đường phố, san bằng đất, độ cao của các công trình xây dựng, vị trí mái đua, mái che lợp kính, những chỗ nhà có thể nhô ra đường… tất cả đúng theo bản đồ của trung tâm đô thị; Quy định quy cách làm, gắn biển số nhà; Đơn xin cấp phép phải kèm theo sơ đồ mặt cất bên của công trình xây dựng; Nhà xây bằng gạch hoặc vách đất có mái ngói phải quét vôi trắng ở phía ngoài nhà mỗi năm một lần;...

     Ngoài ra, trong các phần khác của quy định này còn có những điều giúp bảo vệ, chỉnh trang cảnh quan chung đô thị như: giữ gìn vệ sinh đường công cộng; Cấm phá hoại cây cối trồng ven đường và nơi công cộng; Cấm chăn thả động vật trên phố, vỉa hè, rìa đường, các khu đất trống của thành phố… Có thể nói đây là những quy định tiến bộ được vận dụng từ các nước phương Tây trong công tác quản lý - quy hoạch đô thị ở giai đoạn này.

     Ngoài các tác động về quản lý, quy hoạch, hình thức kiến trúc Pháp còn ảnh hưởng đến nhiều thể loại công trình khác nhau ở Hội An như chợ, nhà phố, nhà vườn, nhà thờ tộc và cả mộ táng, có sự giao thoa với kiến trúc địa phương, tạo nên nét đặc sắc riêng có. Nhiều công trình còn tồn tại đến ngày nay, được gìn giữ, bảo tồn, trở thành di sản “kiến trúc thuộc địa”.

     Đặc biệt, nhà phố ảnh hưởng kiến trúc Pháp được xây dựng tập trung, san sát nhau tạo thành “tuyến phố Pháp” ở đường Phan Bội Châu trong Khu phố cổ đã được xếp hạng di tích cấp tỉnh (Quảng Nam cũ) vào năm 2019. Bên cạnh những ngôi nhà gỗ truyền thống phong cách Việt, Hoa, những ngôi nhà ảnh hưởng kiểu thức kiến trúc Pháp càng thêm độc đáo, nổi bật, góp phần làm đa dạng hình thức kiến trúc trong khu phố cổ.

     Bản sắc văn hóa Hội An

     Không chỉ dừng lại ở kiến trúc và quy hoạch, đời sống văn hóa - xã hội của người dân Hội An cũng có nhiều biến chuyển, họ dần tiếp cận và ảnh hưởng lối sống phương Tây. Như nhà nghiên cứu Nguyễn Bội Liên từng nhận xét: “Tiếp khi người Pháp đến thì việc xây cất kiến trúc cũng có nhiều phần theo lối Âu châu mà nay vẫn còn lại một ít trong các đường phố. Học chữ Pháp và giao tiếp, trang phục theo người mới cho đến nay thì đều khắp cả”.

     Có thể nói sự hiện diện của thực dân Pháp đã để lại dấu ấn sâu đậm trên nhiều phương diện ở đô thị Faifoo - Hội An. Đây là những ảnh hưởng của chế độ cai trị thực dân, nhưng không thể phủ nhận rằng chúng đã góp phần định hình một nét văn hóa Hội An rất riêng, là nơi giao thoa giữa truyền thống phương Đông và văn minh phương Tây, trở thành một di sản văn hóa được thế giới công nhận và trân trọng cho đến ngày nay.