Mộ bà Phan Trinh Tốn, phường Thanh Hà

      Khối Hậu Xá, phường Thanh Hà ngày nay thuộc ấp Hậu Xá, làng Thanh Hà trước kia. Tại khu vực này hiện còn nhiều ngôi mộ cổ xây bằng vôi ghè với sự đa dạng về kiểu dáng, nhiều mốc niên đại và phong phú về chủ nhân, có giá trị về lịch sử, văn hóa. Trong số đó có ngôi mộ bà Phan Trinh Tốn. Ngôi mộ này nằm trong một cụm gồm 4 ngôi mộ, là nơi chôn cất những vị quá cố thuộc phái I tộc Tăng - một tộc họ thuộc làng Minh Hương ở Hội An. Cách cụm mộ này khoảng 60m về phía Đông Bắc là mộ vợ chồng ông Tăng Điềm Dật có quy mô lớn, khang trang. Đây là ngôi mộ cổ khác cũng của gia tộc, đã được ghi vào Danh mục di tích lịch sử - văn hóa thành phố Hội An năm 2000.

      Theo tư liệu Minh Hương Tam bảo vụ[1], vào khoảng đầu thế kỷ XVII, thương thuyền miền duyên hải đông nam Trung Quốc thường xuyên tới các cảng Thuận Hóa, Quảng Trị, Quảng Nam (Hội An) và Tân Châu (Quy Nhơn), Đề Gi (Dégi) thuộc Bình Định ngày nay để mậu dịch. Thời kỳ cực thịnh về mậu dịch là vào khoảng thế kỷ XVII, XVIII, các thuyền buôn “đổ xô về phía Nam đến các cảng khác, trong đó vào Hội An nhiều hơn, mỗi năm có trên tám, chín mươi chiếc”[2]. Một số Hoa thương “không muốn hồi hương về mẫu quốc, hoặc hoàn cảnh làm ăn không thể về được nên họ tự nguyện ly hương để làm người bản địa, nên đồng tình xin được thành lập một xã riêng biệt người Việt gốc Hoa mà họ cũng không quên gốc nên xin xã hiệu là Minh Hương”[3]. Một số tộc họ Minh Hương đã lập từ đường tại Hội An như họ Trương, Lưu, Lâm, Đinh, Chu, Hoàng, Khưu, Thái… trong đó có tộc Tăng. Ông thủy tổ tộc Tăng là Tăng Đức Nương, nguyên quán huyện Đồng An, phủ Tuyền Châu, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc, sang Việt Nam cư trú, sinh sống tại Hội An cách đây khoảng trên 200 năm. Tính từ đời ông thủy tổ đến nay đã được 12 đời, phát triển thành 3 phái. Để tưởng nhớ công đức của ông bà tổ tiên, con cháu phái I tộc Tăng đã lập từ đường tại ngôi nhà số 16 đường Nguyễn Thị Minh Khai, phường Cẩm Phô[4]. Ngoài ra, con cháu cũng lập mộ phần các bậc tiền nhân đã khuất (chủ yếu ở khu vực phường Thanh Hà) với quy mô lớn, kiến trúc có phần phần nguy nga để tỏ lòng tri ân. Mộ bà Phan Trinh Tốn là một trong số những ngôi mộ đó, nằm trong cụm gồm 4 ngôi mộ của tộc Tăng.

      Căn cứ theo gia phả tộc Tăng (từ đời 1 đến đời 8) tại nhà thờ phái I tộc Tăng, bà họ Phan, tên thật: Phan Thị Thoan, hiệu Đống (?) Mai, thụy Trinh Tốn là vợ chính của ông Hồng lô Tự khanh[5] họ Tăng, hiệu Minh Chi, tên thật là Tăng Huynh[6], thuộc đời thứ 8 phái I tộc Tăng. Theo nội dung văn bia cho biết, ngôi mộ được lập vào năm Bảo Đại thứ 6 (tức năm 1931). Bà mất khi tuổi đời còn khá trẻ. Mộ do các con trai, gái đồng bái lập. Tổng thể ngôi mộ còn rất hoàn chỉnh, quy mô bề thế, kiến trúc khá đồ sộ, kết hợp nhuần nhuyễn các họa tiết trang trí truyền thống mang ý nghĩa cát tường độc đáo, giá trị thẩm mỹ cao. Kiểu thức kiến trúc, nhiều chi tiết trang trí của ngôi mộ khá tương đồng với di tích Vạn Thiện đồng quy (phường Tân An) hay Cổng chùa Bà Mụ (phường Minh An) và một số ngôi mộ cổ khác trong khu vực phường Thanh Hà được tạo lập trong cùng thời kỳ.
 
      Ngôi mộ xoay mặt về hướng Đông Bắc. Bao quanh mộ là vườn trồng hoa màu, phía sau mộ có nhiều cây bụi, cỏ dại. Toàn bộ các hạng mục của ngôi mộ bố cục đăng đối trong khoảnh đất rộng 8,1m, dài 15,76m, gồm: bình phong tiền, khoảng sân trước với tường rào thấp, nhà bia và tường rào bao bọc khuôn viên mộ, nấm mộ, bình phong hậu. Có thể trước đây, ngôi mộ được quét vôi, trang trí với nhiều màu sắc khác nhau. Tuy nhiên, trải qua thời gian dài, dưới tác động của thời tiết, toàn bộ ngôi mộ bao phủ một màu xám đen của rêu mốc, chỉ còn thấy màu vôi vàng, trắng ở vài chi tiết kiến trúc của nhà bia. Ngôi mộ này, cùng với 3 ngôi mộ còn lại trong cụm mộ (mộ bà Nguyễn Diễm Trang, mộ ông Tăng Thuần Bác, mộ ông Tăng Giản Nghị) đều đã xuống cấp từ lâu ở nhiều hạng mục.
 
      Khoảng sân trước có hình bát giác (các cạnh không đều nhau), nền láng xi măng. Phía trước có 4 trụ biểu. Hai trụ chính giữa có tiết diện vuông, thân trụ không trang trí, đầu trụ gắn hoa sen tô trát bằng vữa. Bao quanh sân là tường rào bổ trụ gạch. Ở cạnh rào phía trước và các góc chéo, tường rào gắn khuôn bông đúc sẵn với các hình thoi đan chéo vào nhau[7]. Tường rào hai cạnh bên xây gạch đặc, đắp mảng pano trang trí. Bên trên cạnh rào góc chéo phía sau có chi tiết trang trí hình hoa văn gãy khúc nhằm tạo sự liên kết về kiến trúc giữa tường rào và tường nhà bia.

      Qua khoảng sân là hạng mục nhà bia được làm theo kiểu thức bình phong dạng cuốn thư rất nguy nga với lối vào ở hai bên (xây chồm ra phía trước), nhà bia ở chính giữa có mái che, đắp vẽ rất nhiều đồ án trang trí. Phía ngoài cùng ở hai đầu hạng mục nhà bia là hai trụ biểu hình thoi, đầu trụ xây giật cấp, đỉnh trụ hình chóp bút.
       Nhà bia có mặt bằng hình chữ nhật. Hai góc phía sau có hai trụ biểu. Giữa hai trụ biểu là mảng tường gạch, đỉnh tường trang trí hoa sen[8]. Trần nhà bia bằng bê tông cốt thép, xây phẳng. Bên trên trần xây gạch, vữa tạo mái dốc, đắp giả ngói âm dương xuôi về phía trước, diềm đuôi mái đắp nổi lá đề trang trí. Đường bờ nóc xây uốn cong hình lưỡi liềm, chia ô hộc, trang trí quả bầu (một đồ vật trong Bát bửu) quấn dải lụa và hoa lá ở ô chính giữa, ô hai bên là cây trúc (?) và lan. Đỉnh mái trang trí cuộn mây ở giữa và dây lá (bị gãy, mất một số chi tiết nên không nhận định chính xác đồ án được). Đuôi bờ chảy trang trí hình cuộn mây. Gờ tường phía trước nhà bia đắp nổi đồ án dây lá, chùm nho[9]. Khoảng giữa mặt tường vát xéo đắp nổi chữ Hán, kiểu chữ triện (chưa đọc được).      Bia đá gắn chặt vào tường sau nhà bia, có kích thước: 0,81m x 1,2m, diềm rộng 0,105m, không có trang trí (chỉ có các đường gờ chỉ bên ngoài và hồi văn biến thể hình chữ T bên trong). Nội dung văn bia:
      Nấm mộ nằm phía sau nhà bia, có hình tròn. Bên trong thành mộ đổ đầy cát, không xây. Tường rào phía sau liên kết với nhà bia và bình phong hậu tạo khuôn viên khép kín. Các bổ trụ chia tường rào hai bên thành 3 đoạn đều nhau, đắp vữa tạo gờ chỉ và pano. Đoạn tường rào phía sau tiếp giáp với bình phong hậu được xây vát chéo. Phía trên hai đầu tường rào có gắn con giống hình hoa văn gãy khúc tạo sự liên kết kiến trúc với trụ biểu của hạng mục nhà bia và bình phong hậu.
       Bình phong hậu nằm phía cuối khuôn viên, tạo hình kiểu cuốn thư gồm 3 mảng tường lớn với tỷ lệ kiến trúc cân đối, hài hòa, trang trí nhiều đồ án mang ý nghĩa cát tường, có giá trị thẩm mỹ cao. Diềm trên và dưới có các gờ chỉ chạy song song với cạnh tường, điểm xuyến bằng hồi văn hình thoi và lục giác đan vào nhau (tương tự hình thức kiến trúc nhà bia). Ở vị trí ngoài cùng, tiếp giáp với hai góc tường rào là trụ biểu hình lục giác, các cạnh không đều nhau, đầu trụ giật cấp. Mảng tường hai bên xây chồm ra phía trước, chính giữa có ô thoáng trang trí quả phật thủ[11]. Đỉnh tường có hai con dơi trong tư thế xòe cánh, đầu hướng vào giữa. Mảng tường chính giữa có đỉnh tường trang trí hình dơi dang rộng cánh, đầu chúi xuống dưới, liên kết với mảng phù điêu bên dưới tạo đồ án “dơi ngậm giỏ hoa”[12]. Bên dưới giỏ hoa là hai con cá[13] và dây tua. Chân tường trang trí đồ án “cây ngọc như ý”[14] đan lồng với những dải lụa mềm mại, thướt tha. Hiện tường bình phong có một số vết nứt nhỏ, một vài chi tiết trang trí bị bong tróc.

      Mộ bà Phan Trinh Tốn được tạo lập năm 1931, đến nay đã được 91 năm. Ngôi mộ gồm nhiều hạng mục, được xây dựng với tỉ lệ kiến trúc hài hòa, cân đối. Di tích là nguồn cung cấp thông tin cần thiết cho việc tìm hiểu về tập quán tang ma – tống táng của cư dân Hội An trước đây, đồng thời góp phần làm phong phú, đa dạng loại hình kiến trúc mộ táng nói riêng và các loại hình di tích kiến trúc nghệ thuật nói chung ở Hội An.

* Tài liệu tham khảo:
1. Trung tâm QLBT DSVH (2017), Di cảo Châu Ái Nguyễn Bội Liên, Nxb Đà Nẵng.
2. Nguyễn Hữu Thông (2001), Mỹ thuật Huế - Biểu tượng và nghệ thuật trang trí kiến trúc, Nxb Thuận Hóa.
3. Đỗ Văn Ninh (2019), Từ điển chức quan Việt Nam, Nxb Hồng Đức.