Giải phóng nhà lao Xóm Mới – Một trận đánh táo bạo
- Chủ nhật - 04/07/2021 21:44
- In ra
- Đóng cửa sổ này
54 năm trước đã diễn ra một trận đánh táo bạo đã làm chấn động dư luận ở Hội An. Đó là trận tập kích nhà lao Xóm Mới vào đêm 14.7.1967. Vào thời điểm cuối cuộc kháng chiến chống Pháp, ta đã tập kích nhà lao Thông Đăng, nằm sâu trong nội thị Hội An, giải phóng hơn 1 nghìn tù nhân. Điều kỳ diệu ấy lại một lần nữa lặp lại trên đất Hội An trong cuộc chiến chống Mỹ cứu nước.
Ảnh Tư liệu: Phòng tư liệu và Thông tin Di sản
Nhà lao Xóm Mới nằm về phía bắc thành phố Hội An, thuộc phường Sơn Phong ngày nay. Cấu trúc nhà lao gồm hai dãy nhà giam, mỗi dãy gồm 8 phòng. Phía trước là dãy nhà làm việc của Ban giám thị nhà tù cùng bọn cai ngục, lính gác. Các phòng giam đều chỉ có lỗ thông hơi, không có cửa sổ, cửa ra vào bên ngoài làm bằng sắt dày, bên trong có chấn song rất chắc chắn. Đặc biệt bốn góc mỗi dãy lao đều có chôn mìn, mỗi quả 30kg thuốc nổ, nếu bị quân ta tấn công, tên giám ngục chỉ cần ấn nút là diệt sạch tù nhân. Đã thế bên ngoài nhà lao còn được bảo vệ bằng 5 lớp hàng rào kẽm gai, trong mỗi lớp rào còn trồng thêm gai lưỡi long lởm chởm và cài đủ các loại mìn. Thâm độc hơn, bọn địch còn cho bọn lưu vong chống Cộng từ khắp nơi trong tỉnh đưa gia đình đến làm nhà ở quanh nhà lao. Đây quả là những “hàng rào sống” hết sức tin cẩn của chúng.
Chiến tranh bùng phát ác liệt, địch càng tăng cường đánh, bắt bớ đồng bào, cán bộ chiến sĩ của ta. Nhà lao Xóm Mới lúc này giam giữ trên 1.200 tù nhân cách mạng. Trong khi phong trào cánh mạng đang cần bổ sung nhân lực thì trong lao xá Hội An tù nhân cách mạng hàng ngày phải chịu đọa đày đau khổ bởi những đòn tra tấn tàn bạo của bọn cai ngục.
Tập kích nhà lao Xóm Mới trở thành nhiệm vụ bức thiết. Một kế hoạch phối hợp hành động đã được thống nhất giữa Ban Chỉ huy tiểu đoàn 2 và lãnh đạo của Thị ủy Hội An. Xin kể thêm về tiểu đoàn 2. Đây là đơn vị được thành lập vào năm 1965, khi Mỹ bắt đầu đổ quân vào miền Nam. Trong chiến dịch Đông Xuân 1966 - 1967, đơn vị được điều về hoạt động vùng đông Duy Xuyên và Hội An. Tại đây Tiểu đoàn 2 đã nhiều lần giáng cho quân Mỹ nhiều đòn đau. Đêm ngày 5.3.1967 một đơn vị của tiểu đoàn phối hợp với đại đội 2 của thị đội Hội An và cơ sở nội tuyến đã tiến công san bằng quận lỵ Hiếu Nhơn khiến cho ngụy quân, ngụy quyền một phen choáng váng. Sau đó tiểu đoàn lại đánh vào nội thị, tiêu diệt tiểu đoàn công binh ngụy; bắt sống tên tiểu đoàn trưởng, giáo dục rồi phóng thích.
Về kế hoạch tập kích lao xá Hội An, ông Nguyễn Văn Thành - nguyên Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 2, người đã được phong Anh hùng LLVTND kể: “Để cuộc tập kích lao Xóm Mới thắng lợi, cái khó nhất là làm thế nào để vô hiệu hóa được các khối thuốc nổ địch chôn dưới các dãy nhà lao. Điều này chỉ có cơ sở nội tuyến trong nhà lao mới làm được. Rất may là Hội An làm công tác binh vận rất tốt, xây dựng được mạng lưới cơ sở khắp trong hàng ngũ địch. Đích thân tôi đã cải trang vào nội thị Hội An, ở trong nhà anh Cho, nội tuyến trong nhà lao ba ngày để bàn cách thực hiện. Đến khi anh ấy báo cáo ra là đã cắt được đường dây điện thì tôi mới thở phào được. Trận này chúng tôi chuẩn bị công phu lắm. Vừa đánh cải trang, vừa đánh đặc công, vừa đánh cường tập”.
Để chuẩn bị cho cuộc tập kích, cả một bộ máy chiến tranh nhân dân rộng lớn trên đất Hội An được huy động vào cuộc, hoạt động rất khẩn trương nhưng cũng rất bí mật, âm thầm. Nhân dân vùng giải phóng Cẩm Thanh được lệnh chuẩn bị ghe thuyền, đan trục trịch (mành tre) để sẵn. Đêm ngày 14.7.1967, cuộc tập kích lao Xóm Mới được khởi sự. Từ Trường Lệ, một trung đội của tiểu đoàn 2 đóng giả làm lính trung đoàn 51- trung đoàn chủ lực của ngụy đóng bản doanh tại thị xã Hội An - tiến về hướng nhà lao. Gần đến lao thì chạm bọn cảnh sát. Chúng hỏi: “Các anh thuộc đơn vị nào, có việc gì mà đi hướng này? Đồng chí Ngọc, người xã Hòa Hải, huyện Hòa Vang - chỉ huy “trung đội lính” cự lại: “Tụi tau lính gì chúng mày không thấy quân hiệu trên cầu vai à? Khai đi đâu để chúng mày báo cho cộng sản hả?”. Bị dằn mặt, bọn cảnh sát không dám ho he gì thêm. Đến gần cổng nhà lao, trung đội cải trang lập tức nổ súng, tiêu diệt toán lính gác cổng. Các khẩu đại liên trên hai vọng gác cũng ngay lập tức nhả đạn xuống nhưng nhanh chóng bị ta dùng M72 bắn tan tành.
Trong khi trung đội cải trang đột kích chiếm gọn cửa vào nhà lao thì từ mặt sau, các đơn vị thuộc tiểu đoàn 2 và bộ đội thị xã Hội An cũng nổ súng. Ta dùng bộc phá, mìn định hướng quét sạch các lớp rào kẽm gai, gai lưỡi long, kích nổ các loại mìn địch cài dưới đất dọn đường cho bộ đội xông vào. Mũi chính diện đánh vào khu vục bọn giám thị nhà lao, mũi 2 và 3 đánh vào bọ lính bảo vệ, tiêu diệt các lô cốt. Quá bất ngờ vì đòn phối hợp nhịp nhàng của ta, bọn cai ngục và lính gác không kịp trở tay nên bị tiêu diệt gọn. Trong lúc ấy, các đơn vị vũ trang của Hội An cũng đồng loạt tiến công quấy rối nhiều vị trí địch trong thị xã; pháo kích vào dinh tỉnh trưởng ngụy, vào quận lỵ Hiếu Nhơn. Súng lớn súng nhỏ vang đội khắp nơi làm cho địch không biết đâu là mục tiêu chính, vì thế chúng phản ứng rất yếu ớt.
Trong khi trận đánh ở nhà lao bắt đầu khai hỏa thì ở vùng giải phóng Cẩm Thanh, lãnh đạo thị ủy và xã Cẩm Thanh huy động nhân dân đưa ghe và các tấm trục trịch (mành tre) tới Cồn Đầm. Những chiếc ghe câu nhanh chóng được xếp thành hàng ngang, và được nẹp lại bằng tre cây, liên kết với nhau rất chắc chắn, rải trục trịch lên. Chỉ trong thời gian ngắn, một chiếc cầu phao đã làm xong. Một số ghe khác cũng được điều đến sẵn sàng chờ lệnh.
Trở lại trận đánh ở nhà lao. Anh Thái Viết Thôi, quê xã Điện Tiến, huyện Điện Bàn, nguyên là du kích xã thì bị địch càn, bắt về giam tại Hội An kể: “Bữa tối hôm ấy, nghe tiếng súng rền vang bên ngoài, chúng tôi biết ngay là quân ta tập kích, ai cũng khấp khởi niềm hy vọng được thoát ngục. Một thoáng sau thì tiếng loa vang lên: Các đồng chí, chúng tôi tiến công nhà lao để giải phóng cho các đồng chí đây. Mọi người hãy lùi về cuối phòng giam và nằm xuống, chúng tôi sẽ đánh thuốc nổ phá cửa”. Chúng tôi lập tức y lệnh. Rồi một tiếng nổ ầm vang, cánh cửa sắt mở tung. Các phòng giam khác cũng được phá như vậy, tù nhân ùa ra như ong vỡ tổ.
Thoát ra khỏi lao, tù nhân được chỉ dẫn chạy ra hướng Trường Lệ rồi chia làm hai cánh - một cánh chạy ra vùng giải phóng Điện Dương huyện Điện Bàn. Một cánh chạy về vùng giải phóng Cẩm Thanh của Hội An. Cuộc giải thoát được anh Thôi tái hiện tiếp. “Tù nhân người mạnh dìu người yếu nối nhau chạy. Chỉ có những người bị địch cùm lâu ngày, chân tê liệt không đi được thì đành phải để lại. Một số sau đó chạy không nổi nữa, ẩn núp trên cánh đồng, sáng hôm sau bị địch bắt. Trên cánh đồng từ Trường Lệ chạy về hướng Cẩm Thanh, tôi thấy những bẹ chuối trắng được rải lật ngửa sẵn để làm lộ tiêu. Chúng tôi cứ thế chạy theo mà không sợ lạc; xong các lộ tiêu ấy sẽ có bộ phận đi sau thu dọn để xóa dấu vết. Chạy về tới Cồn Đầm thuộc phường Cẩm Châu bây giờ thì tôi thấy cầu phao qua sông đã được bắt sẵn. Chúng tôi từng người một chạy qua cầu phao, ai khỏe thì bơi. Bên kia đầu cầu đã để sẵn những rỗ khoai, gồm cả khoai lang và sắn, mỗi người bốc một củ vừa chạy vừa ăn lót dạ. Nhìn cảnh tượng ấy, tôi vô cùng cảm động về sự chu đáo của người dân Cẩm Thanh và hết sức khâm phục tài tổ chức của cách mạng. Sao mà tài giỏi và nhịp nhàng đến thế”. Rõ ràng để giải thoát thành công hơn 1.200 cán bộ, chiến sĩ ra khỏi nhà lao Xóm Mới, đã có một cổ máy to rất lớn được huy động, được điều khiển một cách rập ràng bởi một bàn tay chỉ huy tài tình. Về tới vùng giải phóng, những người tù cách mạng không nén được xúc động, vui sướng. Ai cũng bảo cách mạng đã sinh họ ra một lần nữa. Anh Thôi bình luận thêm.
Viết đến đây, bất giác tôi không kìm được ý muốn so sánh với cuộc tập kích Sơn Tây vào đêm 20 rạng ngày 21.11.1971 do đặc nhiệm Mỹ tiến hành, dẫu biết mọi so sánh đều khập khiển. Quả đúng như vậy, bởi đặc nhiệm Mỹ đã trinh sát mục tiêu nhà tù Sơn Tây - nơi giam phi công Mỹ bị bắn rơi ở miền Bắc - năm lần bảy lượt, đã dựng nguyên trên đất Mỹ một mô hình nhà tù Sơn Tây theo đúng tỉ lệ 1/1 để tập dượt thuần thục đến mức không thể thuần thục hơn được nữa. Chiến dịch giải cứu đã sử dụng cả một phi đội trực thăng lớn nhỏ, gồm cả trực thăng chiến đấu, trực thăng vận tải, trang bị vũ khí và những thiết bị giải cứu hiện đại nhất với sự phối hợp chỉ huy từ Lầu Năm Góc, Thái Lan, Sài Gòn, Đài Viễn thông Sơn Trà - Đà Nẵng. Để thu hút sự chú ý của đối phương, trong đêm ấy không quân Mỹ còn đánh nhiều nơi ở miền Bắc. Thế nhưng đội đặc nhiệm Mỹ đã phải trắng tay bay về và tự tố giác mình bằng một chiếc trực thăng phải bỏ lại trong sân nhà tù Sơn Tây. Qua đó mới thấy cuộc giải cứu ở nhà lao Xóm Mới là một minh chứng hùng hồn về sức mạnh của cuộc chiến tranh nhân dân dưới sự lãnh đạo tài tình của Đảng ta.
Hiện nay nhà lao Xóm Mới đã được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh và đã được tu bổ, tôn tạo, trưng bày để trở thành địa chỉ đỏ nhằm giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ.
Chiến tranh bùng phát ác liệt, địch càng tăng cường đánh, bắt bớ đồng bào, cán bộ chiến sĩ của ta. Nhà lao Xóm Mới lúc này giam giữ trên 1.200 tù nhân cách mạng. Trong khi phong trào cánh mạng đang cần bổ sung nhân lực thì trong lao xá Hội An tù nhân cách mạng hàng ngày phải chịu đọa đày đau khổ bởi những đòn tra tấn tàn bạo của bọn cai ngục.
Tập kích nhà lao Xóm Mới trở thành nhiệm vụ bức thiết. Một kế hoạch phối hợp hành động đã được thống nhất giữa Ban Chỉ huy tiểu đoàn 2 và lãnh đạo của Thị ủy Hội An. Xin kể thêm về tiểu đoàn 2. Đây là đơn vị được thành lập vào năm 1965, khi Mỹ bắt đầu đổ quân vào miền Nam. Trong chiến dịch Đông Xuân 1966 - 1967, đơn vị được điều về hoạt động vùng đông Duy Xuyên và Hội An. Tại đây Tiểu đoàn 2 đã nhiều lần giáng cho quân Mỹ nhiều đòn đau. Đêm ngày 5.3.1967 một đơn vị của tiểu đoàn phối hợp với đại đội 2 của thị đội Hội An và cơ sở nội tuyến đã tiến công san bằng quận lỵ Hiếu Nhơn khiến cho ngụy quân, ngụy quyền một phen choáng váng. Sau đó tiểu đoàn lại đánh vào nội thị, tiêu diệt tiểu đoàn công binh ngụy; bắt sống tên tiểu đoàn trưởng, giáo dục rồi phóng thích.
Về kế hoạch tập kích lao xá Hội An, ông Nguyễn Văn Thành - nguyên Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 2, người đã được phong Anh hùng LLVTND kể: “Để cuộc tập kích lao Xóm Mới thắng lợi, cái khó nhất là làm thế nào để vô hiệu hóa được các khối thuốc nổ địch chôn dưới các dãy nhà lao. Điều này chỉ có cơ sở nội tuyến trong nhà lao mới làm được. Rất may là Hội An làm công tác binh vận rất tốt, xây dựng được mạng lưới cơ sở khắp trong hàng ngũ địch. Đích thân tôi đã cải trang vào nội thị Hội An, ở trong nhà anh Cho, nội tuyến trong nhà lao ba ngày để bàn cách thực hiện. Đến khi anh ấy báo cáo ra là đã cắt được đường dây điện thì tôi mới thở phào được. Trận này chúng tôi chuẩn bị công phu lắm. Vừa đánh cải trang, vừa đánh đặc công, vừa đánh cường tập”.
Để chuẩn bị cho cuộc tập kích, cả một bộ máy chiến tranh nhân dân rộng lớn trên đất Hội An được huy động vào cuộc, hoạt động rất khẩn trương nhưng cũng rất bí mật, âm thầm. Nhân dân vùng giải phóng Cẩm Thanh được lệnh chuẩn bị ghe thuyền, đan trục trịch (mành tre) để sẵn. Đêm ngày 14.7.1967, cuộc tập kích lao Xóm Mới được khởi sự. Từ Trường Lệ, một trung đội của tiểu đoàn 2 đóng giả làm lính trung đoàn 51- trung đoàn chủ lực của ngụy đóng bản doanh tại thị xã Hội An - tiến về hướng nhà lao. Gần đến lao thì chạm bọn cảnh sát. Chúng hỏi: “Các anh thuộc đơn vị nào, có việc gì mà đi hướng này? Đồng chí Ngọc, người xã Hòa Hải, huyện Hòa Vang - chỉ huy “trung đội lính” cự lại: “Tụi tau lính gì chúng mày không thấy quân hiệu trên cầu vai à? Khai đi đâu để chúng mày báo cho cộng sản hả?”. Bị dằn mặt, bọn cảnh sát không dám ho he gì thêm. Đến gần cổng nhà lao, trung đội cải trang lập tức nổ súng, tiêu diệt toán lính gác cổng. Các khẩu đại liên trên hai vọng gác cũng ngay lập tức nhả đạn xuống nhưng nhanh chóng bị ta dùng M72 bắn tan tành.
Trong khi trung đội cải trang đột kích chiếm gọn cửa vào nhà lao thì từ mặt sau, các đơn vị thuộc tiểu đoàn 2 và bộ đội thị xã Hội An cũng nổ súng. Ta dùng bộc phá, mìn định hướng quét sạch các lớp rào kẽm gai, gai lưỡi long, kích nổ các loại mìn địch cài dưới đất dọn đường cho bộ đội xông vào. Mũi chính diện đánh vào khu vục bọn giám thị nhà lao, mũi 2 và 3 đánh vào bọ lính bảo vệ, tiêu diệt các lô cốt. Quá bất ngờ vì đòn phối hợp nhịp nhàng của ta, bọn cai ngục và lính gác không kịp trở tay nên bị tiêu diệt gọn. Trong lúc ấy, các đơn vị vũ trang của Hội An cũng đồng loạt tiến công quấy rối nhiều vị trí địch trong thị xã; pháo kích vào dinh tỉnh trưởng ngụy, vào quận lỵ Hiếu Nhơn. Súng lớn súng nhỏ vang đội khắp nơi làm cho địch không biết đâu là mục tiêu chính, vì thế chúng phản ứng rất yếu ớt.
Trong khi trận đánh ở nhà lao bắt đầu khai hỏa thì ở vùng giải phóng Cẩm Thanh, lãnh đạo thị ủy và xã Cẩm Thanh huy động nhân dân đưa ghe và các tấm trục trịch (mành tre) tới Cồn Đầm. Những chiếc ghe câu nhanh chóng được xếp thành hàng ngang, và được nẹp lại bằng tre cây, liên kết với nhau rất chắc chắn, rải trục trịch lên. Chỉ trong thời gian ngắn, một chiếc cầu phao đã làm xong. Một số ghe khác cũng được điều đến sẵn sàng chờ lệnh.
Trở lại trận đánh ở nhà lao. Anh Thái Viết Thôi, quê xã Điện Tiến, huyện Điện Bàn, nguyên là du kích xã thì bị địch càn, bắt về giam tại Hội An kể: “Bữa tối hôm ấy, nghe tiếng súng rền vang bên ngoài, chúng tôi biết ngay là quân ta tập kích, ai cũng khấp khởi niềm hy vọng được thoát ngục. Một thoáng sau thì tiếng loa vang lên: Các đồng chí, chúng tôi tiến công nhà lao để giải phóng cho các đồng chí đây. Mọi người hãy lùi về cuối phòng giam và nằm xuống, chúng tôi sẽ đánh thuốc nổ phá cửa”. Chúng tôi lập tức y lệnh. Rồi một tiếng nổ ầm vang, cánh cửa sắt mở tung. Các phòng giam khác cũng được phá như vậy, tù nhân ùa ra như ong vỡ tổ.
Thoát ra khỏi lao, tù nhân được chỉ dẫn chạy ra hướng Trường Lệ rồi chia làm hai cánh - một cánh chạy ra vùng giải phóng Điện Dương huyện Điện Bàn. Một cánh chạy về vùng giải phóng Cẩm Thanh của Hội An. Cuộc giải thoát được anh Thôi tái hiện tiếp. “Tù nhân người mạnh dìu người yếu nối nhau chạy. Chỉ có những người bị địch cùm lâu ngày, chân tê liệt không đi được thì đành phải để lại. Một số sau đó chạy không nổi nữa, ẩn núp trên cánh đồng, sáng hôm sau bị địch bắt. Trên cánh đồng từ Trường Lệ chạy về hướng Cẩm Thanh, tôi thấy những bẹ chuối trắng được rải lật ngửa sẵn để làm lộ tiêu. Chúng tôi cứ thế chạy theo mà không sợ lạc; xong các lộ tiêu ấy sẽ có bộ phận đi sau thu dọn để xóa dấu vết. Chạy về tới Cồn Đầm thuộc phường Cẩm Châu bây giờ thì tôi thấy cầu phao qua sông đã được bắt sẵn. Chúng tôi từng người một chạy qua cầu phao, ai khỏe thì bơi. Bên kia đầu cầu đã để sẵn những rỗ khoai, gồm cả khoai lang và sắn, mỗi người bốc một củ vừa chạy vừa ăn lót dạ. Nhìn cảnh tượng ấy, tôi vô cùng cảm động về sự chu đáo của người dân Cẩm Thanh và hết sức khâm phục tài tổ chức của cách mạng. Sao mà tài giỏi và nhịp nhàng đến thế”. Rõ ràng để giải thoát thành công hơn 1.200 cán bộ, chiến sĩ ra khỏi nhà lao Xóm Mới, đã có một cổ máy to rất lớn được huy động, được điều khiển một cách rập ràng bởi một bàn tay chỉ huy tài tình. Về tới vùng giải phóng, những người tù cách mạng không nén được xúc động, vui sướng. Ai cũng bảo cách mạng đã sinh họ ra một lần nữa. Anh Thôi bình luận thêm.
Viết đến đây, bất giác tôi không kìm được ý muốn so sánh với cuộc tập kích Sơn Tây vào đêm 20 rạng ngày 21.11.1971 do đặc nhiệm Mỹ tiến hành, dẫu biết mọi so sánh đều khập khiển. Quả đúng như vậy, bởi đặc nhiệm Mỹ đã trinh sát mục tiêu nhà tù Sơn Tây - nơi giam phi công Mỹ bị bắn rơi ở miền Bắc - năm lần bảy lượt, đã dựng nguyên trên đất Mỹ một mô hình nhà tù Sơn Tây theo đúng tỉ lệ 1/1 để tập dượt thuần thục đến mức không thể thuần thục hơn được nữa. Chiến dịch giải cứu đã sử dụng cả một phi đội trực thăng lớn nhỏ, gồm cả trực thăng chiến đấu, trực thăng vận tải, trang bị vũ khí và những thiết bị giải cứu hiện đại nhất với sự phối hợp chỉ huy từ Lầu Năm Góc, Thái Lan, Sài Gòn, Đài Viễn thông Sơn Trà - Đà Nẵng. Để thu hút sự chú ý của đối phương, trong đêm ấy không quân Mỹ còn đánh nhiều nơi ở miền Bắc. Thế nhưng đội đặc nhiệm Mỹ đã phải trắng tay bay về và tự tố giác mình bằng một chiếc trực thăng phải bỏ lại trong sân nhà tù Sơn Tây. Qua đó mới thấy cuộc giải cứu ở nhà lao Xóm Mới là một minh chứng hùng hồn về sức mạnh của cuộc chiến tranh nhân dân dưới sự lãnh đạo tài tình của Đảng ta.
Hiện nay nhà lao Xóm Mới đã được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh và đã được tu bổ, tôn tạo, trưng bày để trở thành địa chỉ đỏ nhằm giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ.