Đồ án trang trí trên bình phong các ngôi miếu Ngũ Hành ở Hội An

Về thời điểm bình phong xuất hiện thì cho đến hiện nay vẫn chưa có tư liệu nào xác định chính xác được. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng bình phong ra đời từ khi con người biết xây dựng nhà cửa, khi các quan niệm về phong thủy được con người áp dụng trong việc xây dựng nhà cửa, từ đó dần dần xuất hiện trong các công trình kiến trúc tín ngưỡng và trở thành một hạng mục quan trọng. Việc sử dụng bình phong cho gia trạch cũng như mộ phần bắt nguồn từ lý thuyết về “triều” và “án” trong phong thủy. “Triều” có nghĩa là quay về, hướng về. “Án” có ý nghĩa nhằm chỉ ngọn núi nhỏ ở phía trước chủ thể. “Triều” và “án” có công dụng ngăn cản những ảnh hưởng xấu hay hỏa khí xâm nhập trực diện từ phía trước. Đối với mộ phần thường được đặt ở vùng núi non nên việc chọn “triều” và “án” khá thuận tiện, nhưng nhà cửa, công trình tín ngưỡng lại chủ yếu nằm ở vùng đồng bằng nên khó tìm “triều” và “án”. Trường hợp không có “án” thì người ta thường tạo nên những vật thay thế như đắp hòn non bộ, trồng hàng rào cây xanh hoặc xây một bức tường ngắn. Và có thể xem đây là nguyên nhân bức bình phong được ra đời. Ban đầu, bình phong được tạo nên rất đơn giản như lùm cây, tấm gỗ, phiến đá,... nhưng về sau con người càng chú trọng hơn về chất liệu cũng như chi tiết trang trí trên bình phong nhằm tạo nên sự bền vững cũng như tính uy nghiêm, mỹ thuật, ý nghĩa phong thủy của bức bình phong. Bình phong được dựng lên với mục đích để tránh tà khí xông vào trung tâm công trình, cầu mong điềm lành, bình an, đồng thời thể hiện nghệ thuật trang trí tài tình của nghệ nhân (2).

Cấu trúc một bức bình phong khá đơn giản, có thể chỉ gồm một bức tường phẳng, hoặc cầu kỳ hơn thì tạo hình cuốn thư với nhiều nếp, cùng với đó là việc chọn lựa các họa tiết trang trí phù hợp để thể hiện trên mặt phẳng bình phong. Nhìn chung, cấu trúc một bức bình phong thường có ba phần cơ bản, gồm: phần đế, phần thân và phần đỉnh (diềm). Phần đỉnh (diềm) bình phong có thể có hoặc không, nếu có thì thường được gắn một trong các đồ án như: “Lưỡng Long tranh châu”, dơi cách điệu, chim phụng hoặc hoa lá cách điệu, hồi văn.
         
Qua khảo sát, hiện nay trên địa bàn thành phố Hội An có 17 ngôi miếu thờ Ngũ Hành Tiên Nương, cụ thể:
 

 
Trong 17 ngôi miếu thờ Ngũ Hành có đến 14 ngôi miếu có bình phong (tỉ lệ 82,36%), chỉ có 03 ngôi miếu không có bình phong (tỉ lệ 17,64%) tập trung ở địa bàn phường Minh An (02) và phường Cẩm Phô (01) trên trục đường chính (Nguyễn Thái Học, Nguyễn Thị Minh Khai). Mặc dù có những chi tiết trang trí, kích thước, tạo hình khác nhau nhưng bình phong các ngôi miếu này đều được tạo dáng kiểu cuốn thư (14/14 trường hợp) (3). Ngoài ra, các bình phong này còn kết hợp xây khám thờ ở trên đỉnh hoặc chính giữa mặt sau bình phong với 04 trường hợp (tỉ lệ 28,57%): miếu Ngũ Hành (Bãi Hương), miếu Hiệp Hòa, miếu Bà (Phước Thắng), miếu Bà Xóm Giữa; và xây bệ thờ ở mặt sau bình phong với 08 trường hợp (tỉ lệ 57,14%): miếu Bà Xóm Giữa, miếu Bà (An Bàng), miếu Trung Lương, miếu Trung Hòa, miếu Trà Quân, miếu Ngũ Hành ấp Sơn Đông, miếu Bà (Phước Thắng), miếu Bà Xóm Trong.

Về trang trí, trong số 14 ngôi miếu có bình phong thì có đến 13 trường hợp được trang trí đồ án ở cả hai mặt hoặc một mặt (tỉ lệ 92,86%), có 01 bình phong không có đồ án trang trí là: miếu Trung Hòa (tỉ lệ 7,14%). Về đồ án trang trí mặt trước bình phong, có 11 trường hợp, thể hiện qua 06 đồ án chính, gồm có: đồ án “Long Mã phụ hà đồ” chiếm số lượng lớn nhất với 06 trường hợp (tỉ lệ 54,55%), 05 đồ án còn lại (hổ mẹ và hổ con, chữ  夀 (Thọ) tròn, lân, hổ, chữ 福 (Phúc)) đều có 01 trường hợp (tỉ lệ 9,09%). Về đồ án trang trí mặt sau bình phong, có 09 trường hợp, thể hiện qua 06 đồ án chính, gồm có: các đồ án chữ 福 (Phúc), chữ 陰 灵 (Âm Linh), chữ 福 (Phúc) ở giữa hai bên “rùa đội hạc” đều có 02 trường hợp (tỉ lệ 22,22%); các đồ án: chim ưng đứng trên cây tùng, chữ 夀 (Thọ) vuông, “cá chép hóa rồng” đều có 01 trường hợp (tỉ lệ 11,11%).

Bệ thờ ở bình phong ít được trang trí đồ án (chỉ có 02 trường hợp trên tổng số 08 bình phong có bệ thờ). Trong đó có 02 đồ án trang trí chính, gồm: đồ án chữ 夀 (Thọ) tròn (01 trường hợp, tỉ lệ 50%), đồ án chim ưng và cá chép ở giữa - hai bên đồ án “Đông đào Tây lựu” (01 trường hợp, tỉ lệ 50%).

Tất cả các khám thờ ở bình phong đều được trang trí đồ án nhưng chỉ ở mức độ đơn giản, không cầu kỳ. Trong đó, đồ án chim Phụng có 01 trường hợp (tỉ lệ 25%), đồ án chữ 神 (Thần) có 02 trường hợp (tỉ lệ 50%), đồ án chữ Thọ tròn (mặt trước khám) và đồ án mây (trong khám) có 01 trường hợp (tỉ lệ 25%).

Bên cạnh những đồ án trang trí chủ đạo đã nêu ở trên, còn có các đồ án trang trí phụ khác tạo nên sự đa dạng, hài hòa trong nghệ thuật trang trí bình phong miếu Ngũ Hành ở Hội An, dưới đây là bảng mô tả chi tiết các đồ án trang trí trên các bình phong miếu Ngũ Hành:
 

Mỗi đồ án trang trí trên bình phong không chỉ thể hiện nghệ thuật trang trí, trình độ tay nghề của nghệ nhân mà còn chứa đựng những giá trị, ý nghĩa mang tính biểu tượng khác nhau:

- Phụng: Là loài chim cao quý, tượng trưng cho vũ trụ, mỗi lần tung cánh bay xa được muôn trượng. Phụng mang tính âm, biểu hiện sự cát tường, đoan trang, trí tuệ nên được chọn làm biểu tượng cho bậc mẫu nghi thiên hạ.

- Long Mã phụ hà đồ: Long Mã là hiện thân của trật tự và quy luật ổn định của vũ trụ. Tương truyền, vào đời Phục Hy có con Long Mã nổi lên giữa dòng sông Hoàng Hà, bọt nước tung trắng, dân chúng xem thấy có điềm lạ nên báo cho Phục Hy biết. Vua thấy trên lưng Long Mã có bức đồ thư gồm 55 đốm, nghiên cứu ra quy luật tự nhiên, hiểu ra âm dương, bát quái và tìm được cách trị thủy sông Hoàng Hà, đem lại thái bình cho thiên hạ..

- Tùng Lộc: Là đồ án trang trí theo motif kết hợp giữa nhóm thực vật và động vật, gồm có cây tùng và con nai (lộc). Cây tùng là loại cây xanh quanh năm bất chấp thời tiết. Con nai mang ý nghĩa là lộc (phúc lộc). Nghệ nhân đã mượn hình tượng nai (lộc) và tùng (thọ) nhằm truyền tải thông điệp lộc thọ trường tồn.

- Rùa đội hạc: Rùa có tuổi thọ cao nên tượng trưng cho trường thọ, mai rùa cong, yếm rùa dẹp mang dáng vóc vòm trời mặt đất. Chim hạc gắn liền với nhiều biểu tượng và truyền thuyết, có tuổi thọ cao. Rùa và hạc thường xuất hiện cùng nhau trong trang trí các đình, miếu với motif rùa đội hạc, biểu tượng cho sự trường tồn, vĩnh cửu, cao sang, an lạc.

- Chữ 夀 (Thọ): chữ Thọ có ý nghĩa lâu dài, trường thọ. Đây là một họa tiết thường gặp trong hệ motif trang trí dạng chữ, được tạo ra bằng phương thức cách điệu những Hán tự thành những đường gấp khúc.

- Dơi: Nằm trong nhóm đồ án trang trí truyền thống mượn âm để chuyển tải ý nghĩa. Dơi trong tiếng Hán là bức 蝠 (đầy đủ: biên bức 蝙 蝠) đọc trại âm như 福 (phúc), là hình ảnh hoán dụ cho phúc lộc, may mắn, giàu sang.

- Hoa sen: Hình ảnh quen thuộc trong văn hóa các nước Phật giáo, loài hoa được hình tượng hóa trong triết lý đạo Phật, trở thành loài hoa thanh cao, thoát khỏi mọi ham muốn dục vọng. Do đó, họa tiết hoa sen được trang trí khắp các chùa, miếu, đồ tế tự, mộ chí để truyền tải thông điệp đến con người về lối sống thanh bạch.

- Dây lá: Thuộc nhóm những đồ án thực vật, không thực sự xuất phát từ một loài cây cụ thể nào mà mang dáng ước lệ dạng tua cuốn. Dây lá thường được sử dụng đơn lập hoặc kết hợp với các đồ án khác, như: dây lá hóa long, dây lá hóa phụng, dây lá hóa phúc.

- Tứ quý: Đây là đồ án trang trí mang hình tượng cây cối, biểu tượng của bốn mùa, biểu hiện rõ rệt nhất qua các loài cây: mùa Xuân (mai, đào), mùa Hạ (lan, sen), mùa Thu (cúc, liễu), mùa Đông (tùng, trúc). Tuy nhiên, khi đã trở nên một dạng biểu trưng trong nghệ thuật, hình tượng tứ quý dần có những biến đổi thành nhiều dạng thể hiện khác nhau. Có lúc chỉ bốn loài cây nhưng cũng có trường hợp được nghệ nhân bổ sung thêm những vật, loài vật hoặc cây cỏ khác. Những bộ tứ quý phổ biến: đào - trúc - cúc - tùng; mai - lan - cúc - trúc; mai - trúc - cúc - tùng.

- Hổ: Là loài mãnh thú đứng vào hàng ngũ chúa sơn lâm, biểu tượng cho quyền uy, dũng mãnh, có năng lực chống lại những thế lực ma quỷ, thường được trang trí trên các bức bình phong đình, miếu.

- Lân: Một trong tứ linh, theo quan niệm xưa, Lân xuất hiện là điềm báo có thánh nhân xuất hiện, cuộc sống được thái bình. Do đó, Lân biểu trưng cho điềm lành.

- Chim ưng: Là loài chim săn mồi cỡ lớn, được mệnh danh là chúa tể bầu trời, là biểu tượng cho sức mạnh, lòng can đảm, tầm nhìn xa, đặc biệt loài chim này có tuổi thọ rất cao (có thể sống đến 70 tuổi).

- Hoa điểu: Đây là dạng motif trang trí một loài thực vật gắn với một loài chim. Hoa ở đây là hoa mai, loài hoa trong sáng, thanh cao, hoa của quân tử, ngoài ra còn có ý nghía phúc lộc, cát tường. Đậu trên cành mai là một đôi chim, đầy đủ lưỡng hợp, có đôi có cặp. Đồ án này mang ý nghĩa cầu chúc đời sống no đủ, sung túc, thuận lợi.

- Chữ 福 (Phúc): Biểu tượng cho sự may mắn, thường dùng trong từ ngữ hạnh phúc. Chữ 福 (Phúc) thường xuất hiện trong các vật trang trí, kiến trúc.

- Lựu: Đây là loại trái có nhiều hạt (tử), do đó hình tượng quả lựu biểu thị lời chúc phúc: Có nhiều con cái. Đồ án trang trí này thường thể hiện một hoặc hai, ba quả lựu trong đó có một quả đã tách một miếng vỏ để lộ ra những hạt lựu, biểu thị lời chúc trong lễ cưới “Lựu khai bách tử” (lựu nở trăm con).

- Đào: Trái đào biểu trưng cho sự trường thọ, theo thần thoại thì vườn đào tiên của Tây Vương Mẫu 1.000 năm mới cho trái chín một lần.

Qua kết quả bước đầu khảo sát, tìm hiểu về đồ án trang trí bình phong các ngôi miếu thờ Ngũ Hành Tiên Nương ở Hội An, xin được nêu ra một số vấn đề như sau: Bình phong miếu Ngũ Hành ở Hội An thường được xây dựng theo dạng cuốn thư, mặt trước bình phong thường được trang trí chủ đạo với đồ án Long Mã phụ hà đồ dạng phù điêu khảm sành sứ. Mặt sau bình phong thường được trang trí chủ đạo với đồ án chữ 福 (Phúc), đồ án chữ 陰 灵 (Âm Linh), đồ án chữ 福 (Phúc) ở giữa hai bên đồ án rùa đội hạc dạng đắp nổi hoặc đắp nổi kết hợp khảm sành sứ. Hơn một nửa các bình phong miếu Ngũ Hành ở Hội An có bệ thờ (8/14 trường hợp), quần bàn bệ thờ ít được trang trí đồ án (chỉ có 02 trường hợp). Đa số bình phong miếu thờ Ngũ Hành ở Hội An không có khám thờ (chỉ có 4/14 trường hợp), các khám thờ đều được trang trí với các đồ án như chim phụng, chữ 神 (Thần), chữ 夀 (Thọ) tròn và các đám mây.

Trong thời gian đến, cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về hạng mục bình phong tại các di tích trên địa bàn thành phố Hội An nhằm góp phần nhận diện tổng quan hơn về hạng mục này, đồng thời phục vụ tốt hơn cho công tác quản lý, tu bổ, tôn tạo di tích hiện nay.